Το μπρεχτικό θέατρο ανοίγει το δρόμο στη συνειδητή επαναστατική πρακτική

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΥ ΚΚΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΠΡΕΧΤ



Η παράσταση «Τρόμος και αθλιότητα στο Γ' Ράιχ» παρουσιάζεται από την 24μελή θεατρική ομάδα του ΠΑΜΕ, που έχει προετοιμάσει τα σκηνικά, με τη βοήθεια του Περικλή Δουραμάνη, τα κουστούμια και τη μουσική
Συζήτηση με τον σκηνοθέτη της παράστασης Δημήτρη Παπακωνσταντίνου



Στιγμιότυπα από τις πρόβες της ομάδας του ΠΑΜΕ

«Μεγάλωσα σαν γιος καλοστεκούμενων ανθρώπων. Οι γονείς μου μού φορούσαν γιακά, μ' έμαθαν τις συνήθειες εκείνων που έχουν υπηρέτες και με δίδαξαν πώς να διατάζω. Αλλά, όταν μεγάλωσα και είδα γύρω μου, οι άνθρωποι της τάξης μου δεν μ' άρεσαν, το να διατάζω δεν ήταν του γούστου μου, ούτε και το να με υπηρετούν. Γι' αυτό εγκατέλειψα την τάξη μου και συντρόφεψα με τους μικρούς, φτωχούς ανθρώπους».
Η αντίσταση του Μπέρτολτ Μπρεχτ ενάντια στους ανθρώπους της τάξης του ξεκίνησε αρκετά νωρίς, όπως μπορούμε να καταλάβουμε και από αυτό το νεανικό ποίημά του. Τι κι αν γεννήθηκε στη δύση του 19ου αιώνα. Τι κι αν δημιούργησε και πέθανε στον 20ό αιώνα. Ο Μπρεχτ και το έργο του είναι του 21ου αιώνα και θα είναι μέχρι εκείνη την εποχή, που η εργατική τάξη, όλοι οι εκμεταλλευόμενοι άνθρωποι και οι λαοί θα απελευθερωθούν από τον καπιταλιστικό «ζυγό». Τότε, που θα μπορούν πια με σιγουριά να πουν: 

«Τις δυσκολίες των βουνών τις ξεπεράσαμε

Τώρα έχουμε ν' αντιμετωπίσουμε
Τις δυσκολίες των πεδιάδων» 

και θα ξέρουν τι ταιριάζει για πάντα να γραφεί στην «ταφόπετρα» αυτού του επαναστάτη και αθάνατου δημιουργού όπως ο ίδιος έγραψε: «Εγώ δε χρειάζομαι ταφόπετρα, αν όμως εσείς χρειάζεστε για μένα, πάνω της θα ήθελα να γράφονταν τούτο: 
Εκανε προτάσεις. Εμείς τις δεχτήκαμε»...

                 «Τρόμος και αθλιότητα στο Γ' Ράιχ»

Στο δεύτερο κύκλο των παράλληλων εκδηλώσεων, στο πλαίσιο του 3ου επιστημονικού συνεδρίου που διοργανώνει η ΚΕ του ΚΚΕ, στις 27 και 28 Απρίλη, για τον κορυφαίο μαρξιστή διανοητή, δραματουργό, ποιητή και σκηνοθέτη Μπέρτολτ Μπρεχτ, με τίτλο:

«Μπέρτολτ Μπρεχτ: Για τους σεισμούς που μέλλονται να 'ρθούν», θα παρουσιαστεί το Σάββατο 2 Μάρτη (8.00 μ.μ.) το έργο «Τρόμος και αθλιότητα στο Γ' Ράιχ», στην αίθουσα Συνεδρίων της ΚΕ του ΚΚΕ (Λ. Ηρακλείου 145, Περισσός), από την 24μελή θεατρική ομάδα του ΠΑΜΕ.

Σκηνοθετική επιμέλεια και διδασκαλία Δημήτρης Παπακωνσταντίνου. Μετάφραση Αγγέλα Βερυκοκάκη.

Η παράσταση περιλαμβάνει το σύνολο των 24 ανεξάρτητων σκηνών της ομώνυμης συλλογής του Μπρεχτ. Εχει την ιδιαιτερότητα ότι αποτελεί μια εισαγωγή στην τεχνική του επικού θεάτρου, γιατί είναι κατά κάποιον τρόπο νατουραλιστικό έργο, καθώς βασίζεται σε πραγματικά περιστατικά της καθημερινής ζωής την περίοδο 1933 - 1938 στη Γερμανία, βασισμένα σε ντοκουμέντα. Ετσι διευκολύνεται και ο θεατής και οι ηθοποιοί - που στην περίπτωσή μας είναι νέοι εργαζόμενοι, ερασιτέχνες - να κατανοήσουν καλύτερα τις διαφορές αυτού του είδους θεάτρου από το παραδοσιακό αριστοτελικό θέατρο.

Τα θεατρικά πρόσωπα του Μπρεχτ, όπως στα περισσότερα έργα του, εμφανίζονται ως μη αθώα, αν όχι και ένοχα, θύματα μιας συγκεκριμένης, ιστορικής κοινωνίας, της καπιταλιστικής. Ο Μπρεχτ μάς καλεί να απορρίψουμε αυτήν την κοινωνία που είναι υπεύθυνη για την αλλοτρίωσή μας, για την οποία όμως ο θεατής οφείλει να αναγνωρίσει και τη δική του ευθύνη. Η ηθική συνειδητοποίηση, της οποίας η παράσταση αποτελεί το χώρο και την αφορμή, απαιτεί μια συμπεριφορά πολιτική από τους θεατές. Το θέατρο του Μπρεχτ ανοίγει το δρόμο στη συνειδητή επαναστατική πρακτική, αλλά μόνο έμμεσα, δεν την προτείνει ποτέ άμεσα.

                    

Το βιβλίο αυτό το έγραψε ο Μπρεχτ εξόριστος, ανάμεσα στο 1935 και το 1939. Μερικές απ' αυτές τις σκηνές ανεβάστηκαν για πρώτη φορά στο Παρίσι το 1937, με σκηνοθεσία του συγγραφέα. Οταν ο Μπρεχτ έγραφε αυτά τα μονόπρακτα, δεν είχε ακόμα αποκαλυφθεί όλη η φρίκη της φασιστικής εξουσίας. Ηταν όμως αισθητή στη βαριά ατμόσφαιρα της δημόσιας και της ιδιωτικής ζωής, στην προετοιμασία της τρομοκρατίας με την κατασκευασμένη εκ των άνω διαστροφή της γλώσσας, με την καταπίεση, τη δυσπιστία και την υποκρισία, που κάποτε στάθηκαν πιο καταλυτικές κι από την ίδια την ωμή τρομοκρατία. Ο Μπρεχτ μάς δείχνει σ' αυτές τις σκηνές, με διαύγεια που φτάνει ως τη φρίκη «πολύ πριν φανούν από πάνω μας τα βομβαρδιστικά».

Ο καπιταλισμός γεννά το φασισμό

-- Μιλάμε για ένα έργο εξαιρετικά επίκαιρο, καθώς αναδεικνύει τον τρόμο που βασίλευε εκείνα τα χρόνια από την άνοδο του φασισμού, αλλά και τις ευθύνες των μικροαστικών στρωμάτων που την ανέχτηκαν.

-- «Εχει συζητηθεί πολύ στην ομάδα» - λέει ο Δημήτρης Παπακωνσταντίνου - «αλλά και σε όσους φίλους παρακολουθούν την πορεία των προβών μας, ότι η παρουσίαση του συγκεκριμένου έργου είναι επίκαιρη, επειδή έχει σχέση με την άνοδο του φασισμού στη Γερμανία του '30, πράγμα που μπορεί να φανεί σε παραλληλισμό με την ελληνική πραγματικότητα, με τα φαινόμενα που ζούμε τον τελευταίο καιρό. Πιστεύω ότι αυτό το έργο δε μιλάει για το φασισμό καθεαυτό αλλά για την καπιταλιστική κρίση που τον γεννά. Αυτήν την άποψη προσπάθησα να αναδείξω στο στήσιμο της παράστασης και πιστεύω ότι δικαιώθηκα σ' αυτό, από το γεγονός ότι παρακολουθώ εδώ και καιρό τα παιδιά της ομάδας να αναγνωρίζουν σημεία της δικής τους καθημερινότητας μέσα σε στιγμιότυπα του έργου που δεν έχουν ευθεία σχέση με την άνοδο του φασισμού καθεαυτή, αλλά ακριβώς με το σύστημα της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο».

-- Παρουσιάζετε όλα τα μονόπρακτα. Πώς ενοποιούνται στην παράστασή σας;

-- «Επειδή, όπως ξέρουμε, αυτή η συλλογή μονόπρακτων είναι εμπνευσμένη από αναφορές ανθρώπων ή άρθρα εφημερίδων πάνω σε σημεία της καθημερινής ζωής του γερμανικού λαού της πρώτης πενταετίας του Γ' Ράιχ, που, ενώ είναι φαινομενικά απλά, επεξεργασμένα από τον Μπρεχτ με το γνωστό ιδιότυπο τρόπο, αναδεικνύουν περίτρανα το ζητούμενο αποτέλεσμα, έχουμε δημιουργήσει το ρόλο μιας παρουσιάστριας αυτών των 24 μονόπρακτων που σε κάποιο άλλο σημείο της σκηνής αναζητεί γεγονότα μέσα σε εφημερίδες».

-- Ως προς αυτό που ονομάζουμε σκηνοθετική γραμμή, πώς κινηθήκατε;

«Ακολουθήσαμε την μπρεχτική θεατρική μέθοδο. Κατά πόσο το πετύχαμε θα κριθεί φυσικά από τη σχέση με το κοινό. Εμείς αγωνιστήκαμε να κάνουμε επικό θέατρο δηλαδή, αφαιρώντας το νατουραλιστικό στοιχείο, προκειμένου να προσεγγίσουμε το ρεαλισμό, χρησιμοποιώντας σαν όπλα την τελετουργικότητα, την υπογράμμιση, κυρίως στο επίπεδο του λόγου, και την ακραία εκφραστική λιτότητα, όχι μόνο στην πάλη μας εναντίον του συγκινησιακού στοιχείου - που αν την πετύχαμε θα έχουμε πετύχει η παράσταση αν είναι και διδακτική - αλλά και στα ζητήματα της όψης, πράγματα που σημαίνει ότι έχουμε αφαιρέσει σκηνικά αντικείμενα, κινήσεις και εκφράσεις όπου δεν ήταν απολύτως απαραίτητα. Στηριχθήκαμε κυρίως στο λόγο και την κίνηση των ηθοποιών σαν μέσα για την ανάδειξη του ποιος φταίει για όλα αυτά».

Η ταξική συνείδηση απαραίτητο εργαλείο για την καλλιτεχνική έκφραση

             

-- Το γεγονός ότι ένα τόσο δύσκολο έργο το προσεγγίζουν ερμηνευτικά ερασιτέχνες ηθοποιοί, πώς το αντιμετωπίσατε;

-- «Ανέκαθεν πίστευα ότι η ταξική συνείδηση είναι ένα απαραίτητο εργαλείο για την καλλιτεχνική έκφραση και ειδικότερα για τη θεατρική έκφραση που είναι πράξη συλλογική. Επειδή όμως ζούμε σε μια καπιταλιστική χώρα και η θεατρική Παιδεία έχει όλα τα ελαττώματα που έχουν και οι άλλοι τομείς της Παιδείας στη χώρα μας, η έννοια της συλλογικότητας ή διδάσκεται αλλοτριωμένα ή δε διδάσκεται. Και έτσι ο μέσος Ελληνας ηθοποιός θεωρεί ότι οφείλει να ασχοληθεί κυρίως με τα εσωτερικά του ρόλου του, λιγότερο για τη σχέση του ρόλου του με τους υπόλοιπους ρόλους και ακόμη λιγότερο ή καθόλου για τη σχέση του ρόλου του με το σύστημα που περιβάλλει αυτόν και τους άλλους ρόλους. Οφείλω να εκφράσω πολύ μεγάλη ευχαρίστηση, διότι κάνοντας μια παράσταση σε ένα τόσο δύσκολο έργο και μάλιστα με ερασιτέχνες ηθοποιούς, έζησα μοναδικές στιγμές ικανοποίησης, διαπιστώνοντας από την αρχή της δουλειάς πως ό,τι έλειπε από τους ανθρώπους αυτούς που είχα στη διάθεσή μου για να παίξουν πάνω από 100 ρόλους, 4 και πλέον ρόλους ο καθένας, σε τεχνική παιδεία και εμπειρία και εξοπλισμό, το γεγονός ότι η ταξική τους συνείδηση είναι αυτή που είναι με δεδομένο ότι είναι αγωνιστές του ΠΑΜΕ, έκανε το στήσιμο της παράστασης αυτής απρόοπτα για μένα ευκολότερο από ό,τι περίμενα. Είναι γεγονός ότι έχω δώσει πολλές φορές συνεντεύξεις για επικείμενες πρεμιέρες και είναι η πρώτη φορά που μπορώ να δηλώσω ευθαρσώς και μάλιστα από έναν θίασο ερασιτεχνικό, ότι δεν ανησυχώ για κανένα εκφραστικό ζήτημα ούτε στην παραμικρή λεπτομέρεια, και όλα τα ζητήματα που έχουμε ακόμη να λύσουμε είναι καθαρά τεχνικά και όχι εκφραστικά».

-- Είναι σημαντικό πιστεύω αυτοί οι άνθρωποι στον ελεύθερο χρόνο τους, που φαντάζομαι δε θα είναι αρκετός, να δίνουν την ψυχή τους για να μοιραστούν με άλλους εργαζόμενους μεγάλα έργα μέσα από τη θεατρική πράξη.

-- «Πολύ σημαντικό. Και κάτι άλλο που με συγκινεί μ' αυτήν την ομάδα, είναι ότι δέχτηκαν όλοι, ο καθένας στο βαθμό που μπορούσε, να συμμετάσχουν στο σχεδιασμό και την κατασκευή του εικαστικού αποτελέσματος του έργου, σκηνικά και κοστούμια και στη μουσική επιμέλεια. Με λίγα λόγια, με μοναδική εξαίρεση πραγματική ζωγραφική για την οποία και εκφράζουμε ως ομάδα τις ευχαριστίες μας στον Περικλή Δουραμάνη, που δέχτηκε να μας βοηθήσει, για ένα εξαιρετικά δύσκολο σημείο του σκηνικού, όλη η δουλειά και στα εικαστικά και ακουστικά της παράστασης είναι αποκλειστικά των μελών της ομάδας. Η ομάδα αυτή έχει ήδη εξελιχθεί σε ένα - κατά την κρίση μου - πρότυπο πεδίο αισθητικής και ιδεολογικοπολιτικής δουλειάς που εκφράζει και μέσα και προς τα έξω και το εξαιρετικά ζητούμενο σήμερα στοιχείο της αλληλεγγύης».

-- Η μουσική επιμέλεια τι περιλαμβάνει;

-- «Είναι μια σύνθεση από ήχους ερπυστριών, πυροβολισμών, κραυγών του πλήθους, λόγων του Χίτλερ, και εμβατηρίων της εποχής και μόνο όπου ήταν απαραίτητο. Το μόνο τραγούδι που υπάρχει είναι "Οι στρατιώτες του βάλτου", που είναι και ο τίτλος ενός από τα μονόπρακτα. Ενα τραγούδι διαμαρτυρίας που γεννήθηκε μέσα στα φασιστικά κάτεργα εκείνης της εποχής και που το τραγουδάει ο θίασος τόσο κατά τη διάρκεια του μονόπρακτου όσο και σε όλα τα υπόλοιπα λίγα σημεία που κρίναμε ότι χρειάζεται μουσική.

"Οπου κι αν το μάτι ρίξεις

βάλτος και ξερά κλαδιά
τα πουλιά δεν κελαηδούνε

στην ξερή βελανιδιά

Πάνω κάτω πάνε οι σκύλοι

θάνατος είναι η φυγή
και κανείς δεν θα γλιτώσει

κλειδωμένη η φυλακή

Μα για μας δεν έχει θρήνους

ο χειμώνας θα χαθεί
με χαρά θα ξαναδούμε

της πατρίδας μας τη γη"...

                           «Η Εβραία»

Ενταγμένο στο εκτενές (24 σκηνές) αντιναζιστικό έργο του Μπρεχτ «Τρόμος και αθλιότητα του Γ' Ράιχ», το μέρος υπό τον τίτλο «Η Εβραία» υπήρξε, στο παρελθόν, ένα πολύ αγαπημένο κείμενο από τους ηθοποιούς και τους θεατρόφιλους της χώρας μας. Η μεσοαστή, Γερμανίδα Εβραία, σύζυγος ενός «καθαρόαιμου» Γερμανού αστού, με αίσθημα πικρίας για την παθητικότητα του συζύγου της απέναντι στο ναζιστικό καθεστώς, διαβλέποντας τις γενοκτόνες διαστάσεις των αντισημιτικών διώξεων, εγκαταλείπει σύζυγο, σπίτι και πατρίδα, παίρνοντας το σκληρό δρόμο της προσφυγιάς.

... Μην πεις πως δεν έχεις αλλάξει. Εχεις!... Την περασμένη βδομάδα ανακάλυψες, "κρίνοντας εντελώς αντικειμενικά", ότι το ποσοστό των Εβραίων ανάμεσα στους επιστήμονες "δεν είναι και τόσο μεγάλο".

Ολα αρχίζουν με κάτι τέτοιες "αντικειμενικές διαπιστώσεις"...

Και γιατί μου λες ολοένα ότι ποτέ δεν ήμουνα τόσο φανατική Εβραία όπως τώρα;

Και βέβαια είμαι! Ο φανατισμός, βλέπεις, είναι κολλητικός!...

Ω, Φριτς, τι κακό μάς βρήκε!

(Σταματάει πάλι. Ξαναρχίζει)

Δεν σ' το είπα πως θέλω να φύγω, πως ήθελα να φύγω από καιρό, γιατί δεν μπορώ να μιλήσω όταν σε κοιτάω, Φριτς.

Τότε, τα λόγια μου φαίνονται τόσο άχρηστα και μάταια...

"Αυτοί" έχουν αποφασίσει για όλα και για όλους, το ξέρεις.

Ομως, τι τους έχει πιάσει; Τι θέλουν πραγματικά;

Τι τους έκανα εγώ; Ποτέ μου δεν ανακατεύτηκα στην πολιτική.

Ψήφισα εγώ τον Τέλμαν και τους άλλους κομμουνιστές;

Είμαι μια αστή νοικοκυρά, με υπηρεσία και λοιπά... και ξαφνικά, σου λένε πως μονάχα οι ξανθές γυναίκες έχουν το δικαίωμα να είναι νοικοκυρές και αστές!...

Τον τελευταίο καιρό, σκέφτηκα πολλές φορές κάτι που μου είχες πει πριν αρκετά χρόνια: πως υπάρχουν άνθρωποι "χρήσιμοι" και άλλοι "λιγότερο χρήσιμοι",

και πως οι πρώτοι έχουν δικαίωμα να παίρνουν ινσουλίνη

όταν είναι άρρωστοι, ενώ οι δεύτεροι δεν έχουν.

Κι εγώ, η ανόητη, συμφωνούσα μαζί σου!...

Τώρα φτιάξανε κι άλλες κατηγορίες τέτοιου είδους,

κι εγώ ανήκω στην κατηγορία των αχρήστων. Καλά να πάθω!

(Σταματάει πάλι. Ξαναρχίζει)

Ναι, φτιάχνω τις βαλίτσες μου. Μην κάνεις πως δεν κατάλαβες τίποτα, όλες αυτές τις μέρες...

Φριτς, μπορώ να υπομείνω τα πάντα, εκτός από ένα:

να μην κοιταγόμαστε στα μάτια, τις τελευταίες ώρες που μας μένουν. 

Αυτό δεν πρέπει να το καταφέρουν οι ψεύτες που αναγκάζουν όλο τον κόσμο να λέει ψέματα...

Πριν δέκα χρόνια, άμα έλεγε κανένας ότι δεν φαίνομαι πως είμαι Εβραία, εσύ απαντούσες αμέσως: "Πώς, φαίνεται!" Και χαιρόμουνα γι' αυτό.

Ηταν τίμιο και ξεκάθαρο...

Γιατί, λοιπόν, τώρα να κρυβόμαστε πίσω απ' το δάχτυλό μας;

Φεύγω, επειδή, αν μείνω, θα σε πάψουν από Αρχίατρο.

Κι επειδή σου έχουν κιόλας κόψει την καλημέρα στην Κλινική, κι επειδή δεν κλείνεις μάτι, τις νύχτες...

Μη μου πεις να μείνω.

Φεύγω βιαστικά επειδή δε θέλω να μου πεις εσύ, μια μέρα, να φύγω.

Γιατί αυτό θα γίνει, αργά ή γρήγορα. Είναι ζήτημα χρόνου.

Ο χαρακτήρας είναι ζήτημα χρόνου.

Αντέχει περισσότερο ή λιγότερο, όπως και τα γάντια.

Τα καλά κρατάνε πολύ, αλλά όχι για πάντα...

Μη νομίζεις πως είμαι θυμωμένη. Οχι, είμαι!

Γιατί πρέπει εγώ να δείχνω πάντα "κατανόηση";

Τι κακό υπάρχει στο σχήμα της μύτης μου ή στο χρώμα των μαλλιών μου;

Πρέπει να παρατήσω την πόλη όπου γεννήθηκα, για να μην είναι "αυτοί" υποχρεωμένοι να μου δίνουν κι εμένα βούτυρο!...

Τι είδους άνθρωποι είσαστε; ναι, και συ!

Βρήκατε τη θεωρία των κβάντα, κι όμως κάθεστε και σας διατάζουν αυτοί οι κανίβαλοι... σας τάζουν πως θα κατακτήσετε τον κόσμο,

αλλά δεν σας επιτρέπουν να κρατήσετε τη γυναίκα που θέλετε.

Απ' τη μια, τεχνητή αναπνοή - κι απ' την άλλη, θηλιά στο λαιμό!...

Είσαστε τέρατα ή ποδογλείφτες τεράτων!...

Ναι, είμαι παράλογη, αλλά τι χρησιμεύει η λογική σ' έναν τέτοιο κόσμο;».

                                Σ. ΑΔΑΜΙΔΟΥ

                  

«Αν ο ηθοποιός δε θέλει να είναι παπαγάλος ή μαϊμού, πρέπει να κάνει κτήμα του τη γνώση της εποχής του πάνω στην κοινωνική ζωή, παίρνοντας μέρος στους ταξικούς αγώνες. Μπορεί αυτό να φανεί σε μερικούς σαν κατάπτωση, μιας και τοποθετούν την τέχνη, αφού προηγουμένως έχει τακτοποιηθεί η πληρωμή, στις πιο ψηλές σφαίρες. Οι περισσότερες, όμως, αποφασιστικές μάχες του ανθρώπινου γένους δίνονται πάνω στη γη, όχι στους αιθέρες και "έξω" στη ζωή, όχι μες στους εγκεφάλους. Κανείς δεν μπορεί να υψωθεί πάνω από τις αντιμαχόμενες τάξεις, γιατί κανείς δεν μπορεί να υψωθεί πάνω απ' τον άνθρωπο. Η κοινωνία δεν έχει κανένα κοινό μεγάφωνο, όσο είναι χωρισμένη σε τάξεις. Ετσι, όσοι λένε πως δεν ανακατεύονται στην πολιτική, σημαίνει πως ανήκουν στην άρχουσα τάξη»... 

                        Μπέρτολτ Μπρεχτ