Τη συμπλήρωση των 196 χρόνων από την Έξοδο του Μεσολογγίου τίμησαν σήμερα, με ξεχωριστές εκδηλώσεις που πραγματοποίησαν, η Τομεακή Επιτροπή Αιτωλοακαρνανίας και η ΚΟΒ Μεσολογγίου του ΚΚΕ. Στην αίθουσα εκδηλώσεων της Περιφερειακής Ενότητας του νομού, το πρωί, πραγματοποιήθηκε βιβλιοπαρουσίαση του συλλογικού έργου του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ «1821. Η Επανάσταση και οι Απαρχές του Ελληνικού Αστικού Κράτους». Την παρουσίαση έκανε ο Βασίλης Μόσχος, μέλος του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ, που αναφέρθηκε στο σύνολο των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων, που προηγήθηκαν και οδήγησαν στα γεγονότα του 1821, την επανάσταση και τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους.
Το ενδιαφέρον στην αίθουσα εκδηλώσεων ήταν μεγάλο και της εισηγητικής ομιλίας ακολούθησαν ερωτήσεις και πλούσιος διάλογος με τη συμμετοχή των παρευρισκόμενων. Στο χώρο λειτούργησε έκθεση βιβλίου της «Σύγχρονης Εποχής», με ξεχωριστή θέση να κατέχουν εκδόσεις που αναφέρονται στην ιστορική περίοδο που είχε αναφορά και η εκδήλωση.
Ακολούθησε πορεία στους δρόμους του Μεσολογγίου, από το κτίριο της Περιφέρειας στον Κήπο των Ηρώων, με το πανό στην κεφαλή της πορείας να θυμίζει πως «Αντάρτης κλέφτης παλικάρι, πάντα είναι ο ίδιος ο λαός», ενώ ακούστηκαν συνθήματα όπως «Οι εξοδίτες κίνησαν την ιστορία μπρος, ακίνητος δεν μένει ο ιστορικός τροχός» και «Αγώνας, ρήξη, ανατροπή, η ιστορία γράφεται με πάλη ταξική».
Στο Ηρώο των Πεσόντων της εξόδου, τέλος, κατατέθηκε στεφάνι από τον Θύμιο Γερολυμάτο, εκ μέρους της ΤΕ Αιτωλοακαρνανίας του ΚΚΕ.
Ολόκληρη η ομιλία του Βασίλη Μόσχου
Βιβλιοπαρουσίαση
1821 η Επανάσταση και οι απαρχές συγκρότησης του ελληνικού αστικού κράτους
Ο κομβικός ρόλος της πόλης στην έναρξη της Επανάστασης, ο ένας χρόνος πολιορκίας αρχικά από μια και έπειτα από δύο στρατιές, (επίτευγμα από μόνο του), οι σώμα με σώμα μάχες στις νησίδες, οι διασπάσεις του κλοιού από στεριά και θάλασσα για να τροφοδοσία της πόλης, τα πρόσωπα, η συμβολή του γυναικείου πληθυσμού και η στη πράξη απόδειξη της ισοτιμίας με τον άντρα, η υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων, αναφορικά με την πείνα, τις ασθένειες και την ανθρώπινη εξάντληση, η έξοδος, οι νεκροί και οι διασωθέντες της μένουν ίσως περισσότερο από άλλα γεγονότα της Επανάστασης. Να προσθέσω όμως ένα σημείο το οποίο συσχετίζει το Μεσολόγγι με το εργατικόκομμουνιστικό κίνημα. Το Μεσολόγγι ηττάται, θυσιάζεται, μένει όμως ανυποχώρητο, αρνείται κάποια συμφωνία παράδοσης. Με αυτό τον τρόπο το αίτημα της Επανάστασης μένει ζωντανό. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με το κόμμα μας από τις ανατροπές και έπειτα, μένει ανυποχώρητο και κρατάει ζωντανό το αίτημα του σοσιαλισμού. Για αυτό τον λόγο κατορθώνει να μη στοιχίζεται πίσω από κανέναν ιμπεριαλιστή, πίσω από καμία αστική δύναμη. Φάνηκε και με τα χειροκροτήματα όλου του νατοϊκού τόξου στον Ζαλένσκυ και την ταύτιση επί της ουσίας με το νατοϊκό στρατόπεδο. 200 χρόνια μετά το 1821 και η επαναστατική του ζωντάνια είναι εδώ. 200 χρόνια μετά το 1821 και το μεγαλείο του είναι εδώ ανυποχώρητο. Εξίσου είναι εδώ ουσιώδη ερωτήματα: «Ποιος ήταν ο χαρακτήρας της Επανάστασης;», «Ποιος ήταν ο ρόλος των κοινωνικών δυνάμεων της εποχής;», «Ποια ήταν η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στην Επανάσταση;», «Σε ποιο βαθμό προώθησε το 1821 την κοινωνική εξέλιξη;», «Τι αφήνει;» Μετέχει το 1821 αν θέλετε στην πολιτική και βαθύτερα στην ταξική πάλη των ημερών μας. Αυτονόητα, και το κόμμα μας ασχολείται συστηματικά με το 1821. Ως τώρα υπήρξαν αρκετές εκδηλώσεις, η διακήρυξη της Κ.Ε., η παραγωγή 6 επεισοδίων και εκδόσεις, όπως Η Ευρώπη στο προσκήνιο, Η φιλική εταιρία στη Ρωσία, και φυσικά Η Επανάσταση και οι απαρχές του ελληνικού αστικού κράτους, η οποία είναι και το αντικείμενο της σημερινής παρουσίασης. Η έκδοσή μας περιλαμβάνει κείμενα από συνεργάτες του τμήματος ιστορίας και ιστορικούς ερευνητές. Επιχειρεί απαντήσεις σε μια σειρά ερωτήματα η έκδοσή μας. «Ποιος ήταν ο χαρακτήρας της Επανάστασης;» Το κείμενο «Η ιδιοκτησία γης στον μετέπειτα ελλαδικό χώρο κατά την οθωμανική περίοδο» αναλύει τη μετάβαση από το τιμαριωτικό σύστημα (το μοίρασμα δηλαδή της γης κυρίως σε στρατιώτες, το μοίρασμα με βάση τις φορολογικές ανάγκες), στη δημιουργία των τσιφλικιών, την εγκατάσταση σχέσεων δουλοπαροικίας και τη σταδιακή συσσώρευση και χρηματικού κεφαλαίου. Έπειτα, το κείμενο «Η οικονομική ανάπτυξη τα χρόνια πριν την Επανάσταση» παρακολουθεί την ανάπτυξη των εμπορικών συναλλαγών, τα χερσαία εμπορικά δίκτυα, την άνοδο της ελληνικής ναυτιλίας και τη διαδρομή από την οικοτεχνία στη βιοτεχνία, τους συνεταιρισμούς και την επιχείρηση. Το κείμενο «Οι αλλαγές στο οθωμανικό εποικοδόμημα στις παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης» παρουσιάζει τις μεταρρυθμίσεις-κατά βάση των σουλτάνων Σελιμ Γ και Μαχμούτ Βστο φορολογικό σύστημα, στην επαρχιακή διοίκηση, στη δικαιοσύνη (τη συμπλήρωση π.χ. του ιερού νόμου από μια σύγχρονη νομοθεσία), στο στρατό (τη κατάργηση του σώματος των Γενίτσαρων και τον σχεδιασμό ενός δυτικού τύπου στρατού) και την εκπαίδευση (διαχωρισμός των σχολείων σε κοσμικά και θρησκευτικά). Φανερώνεται από τα παραπάνω η Επανάσταση του 1821 ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης των νέων καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και στα εδάφη της φεουδαρχικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο τερματισμός της εδαφικής επέκτασής της επέτρεψε σε ισχυρές οικογένειες Χριστιανών (κοτζαμπάσηδες) και Μουσουλμάνων (αγιάνηδες) τον έλεγχο της καλλιέργειας της γης τη συλλογή των φόρων, την τοποθέτηση των χρηματικών τους αποθεμάτων σε άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες (εξωτερικό εμπόριο, δανεισμός) και τη σύνδεση με την καπιταλιστική αγορά. Σύντροφοι και φίλοι, πάντοτε οι σχέσεις παραγωγής, ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο λειτουργεί η οικονομία και η κατανομή των μέσων παραγωγής, καθορίζουν τη μορφή του κράτους και τις επικρατούσες ιδέες. Οι φεουδαρχικές παραγωγικές σχέσεις χρειάζονταν το «δέσιμο» των δουλοπάροικών με τη γη και όχι την εθνική διαίρεσή τους, χρειάζονταν μια ενδιάμεση διοικητική δομή κάτω από τον αυτοκράτορα (Δούκες, Βαρόνοι, Κόμητες), χρειάζονταν ακόμη και την προσθήκη του Filioque (Φιλιόκβε) στο καθολικό σύμβολο της Πίστεως, ώστε να δικαιολογείται στο μυαλό των δουλοπάροικών η προαναφερθείσα ενδιάμεση δομή. Οι καπιταλιστικές σχέσεις (εμπόριο, βιομηχανία, τράπεζες) από την άλλη χρειαζόταν εργάτες μετακινούμενους από τα αγροκτήματα, αμειβόμενους με χρήματα για να μπορούν να καταναλώσουν. Χρειαζόταν ακόμη ατομικά δικαιώματα (νομική εξίσωση ανεξάρτητα από φυλή ή θρησκεία, ελευθερία βούλησης κ.α.) ώστε να μετέχουν όλοι οι πληθυσμοί στην οικονομική δραστηριότητα. Χρειαζόταν σύνταγμα το οποίο θα προστατεύει την ατομική ιδιοκτησία, αστικό κοινοβούλιο το οποίο θα ήταν όργανο εξουσίας των καπιταλιστών και όχι μονοπώληση της εξουσίας από τον αυτοκράτορα και την αυλή. Χρειαζόταν μόρφωση, ορθολογισμό και επιστήμες για να αναπτύσσεται η παραγωγή. Χρειαζόταν εν τέλει και ένα έθνος-κράτος, το οποίο θα οριοθετούσε την εσωτερική αγορά και θα αποτελούσε βάση για την μετέπειτα εξάπλωση σε άλλες αγορές. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω ήταν μια σειρά ανά τον κόσμο αστικές επαναστάσεις. Βόρεια Αμερική (1775), στη Γαλλία (1789), στην Ιταλία, την Ισπανία και την Πορτογαλία (1820), στη Λατινική Αμερική (1811-1830), στο Βέλγιο (1830). Επόμενο ερώτημα. «Ποιος ήταν ο ρόλος των κοινωνικών δυνάμεων της εποχής στην Επανάσταση;» Το κείμενο «Η λειτουργία του ορθόδοξου οικουμενικού πατριαρχείου μέσα στο πλαίσιο της οθωμανικής φεουδαρχικής εξουσίας» δείχνει το νομικό καθεστώς του πατριαρχείου, την εδαφική του δικαιοδοσία, τη φορολογική και οικονομική του δραστηριότητα, τις δικαστικές του αρμοδιότητες, δείχνει εν γένει όλα τα νήματα τα οποία συνέδεαν το πατριαρχείο με την οθωμανική εξουσία και καθόρισαν τη στάση του κατά της Επανάστασης. Κομβικό είναι φυσικά το κείμενο «Ο ρόλος και η στάση των κοινωνικών δυνάμεων της εποχής στην Επανάσταση του 1821» παρουσιάζονται σε αυτό οι αστοί, οι κοτζαμπάσηδες, οι φαναριώτες, οι κλέφτες, οι αρματολοί και οι λαϊκές δυνάμεις Η ιστορική πρωτοβουλία για την Επανάσταση άνηκε στην ανερχόμενη τότε αστική τάξη. Αυτή μετουσίωσε την αντίθεση στην οθωμανική υποτέλεια σε εθνική συνείδηση και τελικά σε επαναστατικό πολιτικό πρόγραμμα. Το παραπάνω οφείλεται σε μια σειρά λόγους: η αστική τάξη ήταν το κοινωνικό υποκείμενο των νέων σχέσεων παραγωγής, η οικονομική της ισχύς και η κυριαρχία τους στη ναυτιλία περιοριζόταν από το οθωμανικού φεουδαρχικό κράτος και το καθεστώς της υποτέλειάς της σε αυτό. Εκπρόσωποί της (Ρήγας Φεραίος, Αδαμάντιος Κοραής, Ζαλύκογλου κ.α.) ήταν φορείς του διαφωτισμού και ίδρυσαν αντίστοιχους συλλόγους στην πραγματικότητα κυψέλες της Επανάστασης (κύκλος της Πίζας, Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον στο Παρίσι, Φιλόμουσος Εταιρία Βιέννης, Φιλόμουσος Εταιρία Αθήνας, ). Εκπρόσωποί της ήταν ο πυρήνας της Φιλικής Εταιρίας, ο τραπεζίτης Εμμανουήλ Παππάς για παράδειγμα. Εν γένει, ήταν η αστική τάξη αυτή η οποία διέθετε το αντικειμενικό συμφέρον, την ωριμότητα και τη δύναμη να συγκρουστεί με το οθωμανικό καθεστώς. Ο στόχος της επαναστατημένης αστικής τάξης, δηλαδή η συγκρότηση ενός σύγχρονου αστικού έθνους-κράτους, προϋπέθετε και τη ρήξη με την οθωμανική κυριαρχία. Το γεγονός αυτό προσέδωσε στην Επανάσταση και απελευθερωτικό χαρακτήρα. Η Γαλλική Επανάσταση δημιούργησε επίσης έθνος-κράτος στη θέση της πολυεθνικής αυτοκρατορίας των Βουρβόνων, απουσίαζε όμως ο αγώνας κατά του ξένου κατακτητή, ακριβώς γιατί δεν υπήρχε ξένος κατακτητής ως εμπόδιο στο γαλλικό έθνος-κράτος. Βέβαια, η διαδικασία μετάβασης από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, δημιούργησε ρωγμές και σε πιο παραδοσιακές κοινωνικές δυνάμεις. Ορισμένοι κοτζαμπάσηδες (π.χ. Παπαδιαμαντόπουλος), είχαν επεκτείνει, τις οικονομικές τους δραστηριότητες και σε άλλους τομείς, όπως το εμπόριο και η ναυτιλία, βρίσκονταν σε πορεία αστοποίησης και ως εκ τούτου στήριξαν την Επανάσταση. Την ίδια περίοδο, οι αρματολοί (εξηγούμε ποιοι ήταν) θίγονταν από τις διοικητικές ανακατατάξεις οι οποίες προωθούνταν εκείνη την περίοδο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Επόμενο ερώτημα. «Ήταν μήπως μια επανάσταση από το σύνολο του έθνους, όπως προβάλλεται από τις αστικές δυνάμεις του σήμερα;» Δεν υπήρξε ενιαία στάση των κοινωνικών δυνάμεων της εποχής έναντι της Επανάστασης. Αυτό εκφράστηκε με αντιθέσεις για τον έλεγχο της ηγεσίας της Επανάστασης, τη μορφή του επιδιωκόμενου νέου κράτους και τις διεθνείς συμμαχίες του. Ούτως ή άλλως, μία μερίδα των ελληνόφωνων Χριστιανών που μετείχε στην οθωμανική διοίκηση ή απολάμβανε προνόμια στο πλαίσιο της οθωμανικής εξουσίας (ιεραρχία, κοτζαμπάσηδες, Φαναριώτες, αρματολοί) διέθετε ισχυρά συμφέροντα, πολύμορφα συνυφασμένα με το οθωμανικό φεουδαρχικό κράτος και μετείχε παράλληλα στην εκμετάλλευση των ομογενών/ ομοθρήσκων της φτωχών αγροτικών μαζών, σε συνεργασία με τις οθωμανικές αρχές. Χιλιάδες γεγονότα από την προεπαναστατική ως την μεταεπαναστατική περίοδο, αποδεικνύουν την ύπαρξη των κοινωνικών-ταξικών αντιθέσεων (έκδοση του έργου Αδελφική Διδασκαλία ως απάντηση στο έργου του Οικουμενικού Πατριαρχείου Πατρική Διδασκαλία, σύσκεψη στη Βοστίτσα, Ξενικά κόμματα, δολοφονία Καποδίστρια, σύγκρουση Πεδινών-Ορεινών το 1862). Το πιο ενδεικτικό γεγονός είναι ωστόσο οι Εμφύλιοι της Επανάστασης (Εμφύλιοι έγιναν και σε άλλες χώρες π.χ. στις Η.Π.Α.). Το κείμενο «Εμφύλιες συγκρούσεις και εμφύλιοι πόλεμοι στην Επανάσταση του 1821» είναι κατατοπιστικό. Ένα από τα διακυβεύματά τους τα «Εθνικά κτήματα»: Διανομή θέλουν οι ακτήμονες αγωνιστές, εκποίηση σε χαμηλή τιμή οι Προεστοί, οι οποίοι διαθέτουν χρήματα και θέλουν να αυξήσουν τη γαιοκτησία τους, υποθήκευση για εξασφάλιση δανείων θέλουν οι αστοί κυρίως οι πλοιοκτήτες. Ένα άλλο διακύβευμα η διοίκηση: Τοπικά όργανα θέλουν οι Προεστοί, κεντρικό κράτος, ενιαία νομοθεσία και απρόσκοπτη οικονομική δραστηριότητα στην ελληνική επικράτεια θέλουν οι έμποροι. Όχι τυχαία, αυτή είναι σε γενικές γραμμές και η σύνθεση των αντίπαλων στρατοπέδων (Πελοποννήσιοι Προεστοί-Υδραίοι πλοιοκτήτες) στον 2ο και αιματηρό εμφύλιο το 1825. Και εν τέλει, οι Κολοκοτρώνης, Καραϊσκάκης, Παπαφλέσσας, Μακρυγιάννης κ.α., οι οποίοι βρέθηκαν κατά τους εμφυλίους σε αντίπαλα στρατόπεδα. δεν ήταν «καλοί Έλληνες»; Προφανώς ήταν όλοι. Η στάση τους οφείλεται στις υπάρχουσες κοινωνικές-ταξικές αντιθέσεις. Αντίστοιχα και ο διεθνής προσανατολισμός των διαφόρων δυνάμεων της Επανάστασης σχετιζόταν με τα ταξικά τους συμφέροντα και τη μορφή του κράτους που επιδίωκαν. Γι’ αυτό και οι πλοιοκτήτες θέλουν σχέσεις-ανισότιμες ασφαλώς-με τη θαλασσοκράτηρα Βρετανία, ενώ οι ηττημένοι των «εμφυλίων» πολέμων, δηλαδή οι λιγότερο αστοποιημένοι κοτζαμπάσηδες και οι κλέφτες που θεωρούσαν ότι το αστικό συγκεντρωτικό κράτος θα αμφισβητούσε τα προεπαναστατικά τους προνόμια και θα αμφισβητούσε τον κοινωνικό τους ρόλο έβλεπαν με θετικό μάτι τις τσαρικές προτάσεις για τη συγκρότηση τριών ημιαυτόνομων περιοχών στα επαναστατημένα εδάφη. Θα μπορούσε ακόμη να αναρωτηθεί κανείς «γιατί να μιλάμε ως Κ.Κ.Ε. για αστική επανάσταση αφού τα φτωχότερα στρώματα ήταν η πλειοψηφία όσων αγωνίστηκαν και η αστική τάξη ολιγάριθμη;» Ασφαλώς, η αστική τάξη προσέλκυσε στα επαναστατικά της σχέδια ευρύτερες κοινωνικές δυνάμεις, οι οποίες βίωναν και την εκμετάλλευση και τη φυλετικήθρησκευτική καταπίεση. Πολλά είναι τα δημοτικά τραγούδια (δε γίνομαι κοπέλι στους αρχόντους), τα πολιτικά κείμενα (Ελληνική Νομαρχία) και τα αποσπάσματα από απομνημονεύματα των αγωνιστών (Φωτάκος-χειρότεροι από τους Τούρκους οι Κοτζαμπάσηδες) τα οποία δείχνουν την καταπίεση των φτωχών αγροτών και των εργαζομένων στη ναυτιλία από τους ομοεθνείς τους. Η εξέγερση στην Ύδρα ξεκίνησε από τον ναυτεργάτη Αντώνη Οικονόμου. Τα φτωχότερα στρώματα όμως δεν διέθεταν τότε συνείδηση της ταξικής τους θέσης και των αιτιών αυτής της θέσης, ούτε ένα πρόγραμμα για την προώθηση των δικών τους συμφερόντων. Όπως γράφεται σε κείμενο της έκδοσης, «το 1821 για τους κοτζαμπάσηδες και το οθωμανικό φεουδαρχικό σύστημα ήταν αργά για τους εργάτες ήταν νωρίς». Στήριξαν επομένως τα φτωχότερα στρώματα το σχέδιο της αστικής τάξης, γιατί ήταν το μόνο ρεαλιστικό για την απελευθέρωση από την οθωμανική καταπίεση. Γενικότερα κάθε ιστορικό γεγονός κρίνεται το στόχο του, από το συμφέρον της τάξης το οποίο προωθεί, από το ποια αντίθεση επιλύει. Άλλωστε και στις άλλες Επαναστάσεις πλειοψηφούσε αναγκαστικά το αγροτικό στοιχείο. Αυτό όμως προφανώς δεν αναίρεσε τον αστικό τους χαρακτήρα. Το έθνος-κράτος και η κατάργηση των νομοθετικών διακρίσεων (πχ. καταργήθηκε και για τα φτωχότερα στρώματα το καθεστώς του ραγιά) αποτελούσαν την επαναστατική απάντηση της εποχής στα αδιέξοδα της φεουδαρχικής εξουσίας, αλλά δεν οδήγησαν στην κατάργηση της ταξικής εκμετάλλευσης, της φτώχειας, της ανεργίας και των ανισοτήτων όχι επειδή προδόθηκε η αστική επανάσταση, αλλά επειδή ως αστική επανάσταση δε θα μπορούσε να οδηγήσει σε κάτι τέτοιο. Αλληλένδετο με το παραπάνω είναι και το ερώτημα «μήπως δεν ολοκληρώθηκε η αστική επανάσταση; Μήπως δε δημιουργήθηκε αστικό κράτος; Μήπως χρειάζεται και σήμερα ένα αγώνας των δυνάμεων της δημοκρατίας;». Το κείμενο «Τα συντάγματα της αστικής επανάστασης του 1821», περιέχει τα προεπαναστατικά συνταγματικά σχεδιάσματα, τις επιδράσεις των υπαρχόντων τότε αστικών συνταγμάτων στην Επανάσταση, τα τοπικά πολιτεύματα (μεταξύ των οποίων και ο οργανισμός Δυτικής Χέρσου Ελλάδος με έδρα εδώ στο Μεσολόγγι) το πρώτο διάστημα και τα συντάγματα των Εθνοσυνελεύσεων. Αναδεικνύονται τα κοινά σημεία όλων των παραπάνω (καθολικό δικαίωμα ψήφου, αντιπροσωπευτικό σύστημα, διάκριση των εξουσιών). Σύντροφοι και μόνο η ύπαρξη συντάγματος είναι απόδειξη ύπαρξης αστικού κράτους. Επιπλέον, το κείμενο «Η περίοδος διακυβέρνησης του Ιωάννη Καποδίστρια» δείχνει ότι ακριβώς η συγκρότηση αστικού κράτος ήταν ο στόχος του καποδιστριακού συγκεντρωτισμού και η ταχύτητα του αστικού μετασχηματισμού ήταν το σημείο διαπάλης με την εδρεύουσα στην Ύδρα αντιπολίτευση κατά του Καποδίστρια. Χαρακτηριστικός της σχέσης ανάμεσα στην αστική στόχευση για έθνος-κράτος, τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και τον ηρωισμό είναι ο διάλογος του Παπαφλέσσα με συμπολεμιστή του στο Μανιάκι «-Να πάρουμε το βουνό, θα μας αφανίσει ο Ιμπραήμ-Δεν είμαστε πλέον κλέφτες να τρέχουμε σαν τα τσακάλια στα βουνά είμαστε κράτος και εγώ ο μινίστρος των εσωτερικών και στεκόμαστε εδώ για να δείξουμε ποιος έχει εδώ την εξουσία». Απόδειξη μια κρατικής λειτουργίας, ή έστω της μέριμνας για κάτι τέτοιο μελλοντικά, είναι και η διάσωση από τον Ι. Παπαδιαμαντόπουλου του υπηρεσιακού του αρχείου όσο βρίσκεται στο Μεσολόγγι. Καμιά αστική επανάσταση δεν επικράτησε πλήρως, χρειάστηκε συμβιβασμούς με το προηγούμενο κοινωνικό σύστημα. Ο θεσμός της Γερουσίας για παράδειγμα στη γαλλική δημοκρατία ήταν μια «κίνηση καλής θέλησης» προς όσους έχασαν του τίτλους ευγενείας. Και στην Ελλάδα έγινε αυτό δε λύθηκαν όλα το 1830 με την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας. Η Επανάσταση του 1843 έδωσε σύνταγμα, Το 1862 έγινε η έξωση Όθωνα. Το 1875 κατοχυρώθηκε η αρχή της δεδηλωμένης επί Τρικούπη. Το 1923 ολοκληρώθηκε η αγροτική μεταρρύθμιση. Το σχετικά πρόσφατο 1977 καθιερώθηκε η δημοτική γλώσσα. Το 1830 όμως έγινε το αποφασιστικό βήμα, τότε άλλαξε χέρια η εξουσία, τότε άλλαξε η εποχή. Το 1917 η εποχή άλλαξε ξανά. Και στη Ρωσία το 1917 είχαν μείνει άλυτα αστικά ζητήματα. Τα έλυσε η εργατική εξουσία. Οι εποχές δε γυρίζουν πίσω για να ζητήσουμε σήμερα μια «δημοκρατική» επανάσταση, να δούμε τι είναι το επαναστατικό σήμερα χρειάζεται. «Ποια ήταν όμως η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στην Επανάσταση;» Το κείμενο «Σχετικά με τον ρόλο των ξένων δυνάμεων» είναι περιεκτικό και ως προς τη στάση τους και ως προς τις εσωτερικές διεργασίες σε κάθε μεγάλη δύναμη. Η στάση των «Μεγάλων Δυνάμεων» απέναντι στην Επανάσταση σχετιζόταν με τη συνολικότερη τοποθέτησή τους στο «Ανατολικό Ζήτημα», δηλαδή στη θέση τους για την τύχη των εδαφών της αποδυναμωμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τα ιδιαίτερα συμφέροντα των «Μεγάλων Δυνάμεων» απέρρεαν πρώτα απ’ όλα από το επίπεδο της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξής τους και τους μεταξύ τους ανταγωνισμούς, οδηγώντας σε αλληλοσυγκρουόμενα σχέδια για το μέλλον της Ελληνικής Επανάστασης. Η Τσαρική Αυτοκρατορία επιθυμούσε να αξιοποιήσει την Επανάσταση, όπως και κάθε επαναστατικό κίνημα στη Βαλκανική Χερσόνησο, προκειμένου να εξαπολύσει ένα καινούριο πόλεμο εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να βρει διέξοδο στη Μεσόγειο. Η Βρετανική Αυτοκρατορία ως η πιο αναπτυγμένη καπιταλιστική δύναμη. εκτίμησε ότι η συγκρότηση ενός ανεξάρτητου αστικού έθνους κράτους που θα βρισκόταν σε στενή συμμαχία μαζί της, θα αποτελούσε εμπόδιο για τα τσαρικά σχέδια και θα εξασφάλιζε τη συνέχιση της κυριαρχίας της στα κρίσιμα για το διεθνές εμπόριο νερά της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Ανάλογη ήταν και η θέση της Γαλλίας. Αντίθετα, σταθερά αρνητική στάση κράτησε η Αυστρουγγρική Αυτοκρατορία, η οποία θεωρούσε ότι η νίκη της Επανάστασης θα διατάρασσε τις ισορροπίες στην Ευρώπη. Μαθαίνουμε πράγματα από την Επανάσταση και από την έκδοσή μας; Μαθαίνουμε Όποιος και αν είναι ο συσχετισμός (και σήμερα είναι αρνητικός) όσο διαμορφώνονται οι υλικές προϋποθέσεις, η μεταβολή του κοινωνικού και οικονομικού σχηματισμού είναι δεδομένη. Η κραταιά Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν απέτρεψε την ευόδωση της Επανάστασης και μάλιστα σε μια εποχή όπου η ήττα του Ναπολέοντα και η συγκρότηση της «Ιεράς Συμμαχίας» διαμόρφωσαν έναν δυσμενή διεθνή συσχετισμό για τις αστικές δυνάμεις. Άλλο το οποίο μαθαίνουμε. Η Επανάσταση απαίτησε οργάνωση, προετοιμασία, προσήλωση στον στόχο, πειθαρχία, φροντίδα, πρωτόβουλο πνεύμα. Η Φιλική Εταιρία ως επαναστατική οργάνωση της αστικής τάξης, ως πρωτοπορία της, διαδραμάτισε τον κεντρικό ρόλο. Ήταν αυτή που προσανατολίστηκε από τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα της αστικής τάξης και ξεπέρασε τις συγκρούσεις συμφερόντων, τις αναστολές και τις επιφυλάξεις των διαφορετικών μερίδων της. Ήταν αυτή που διαμόρφωσε ένα επαναστατικό σχέδιο ανεξάρτητο από τη στάση των «Μεγάλων Δυνάμεων» της εποχής και στηριγμένο σε εκείνες τις κοινωνικές-ταξικές δυνάμεις που είχαν συμφέρον να επαναστατήσουν. Ήταν αυτή που οργάνωσε τους επαναστάτες, που προετοίμασε (ηθικά και υλικά) την Επανάσταση και την έκρηξή της. «Κόμμα της Επανάστασης» χαρακτήρισαν αρκετοί ιστορικοί την Φιλική Εταιρία. Όσα στοιχεία είχε η Φιλική Εταιρία απαιτεί κάθε αγώνας για την επαναστατική αλλαγή της κοινωνίας. Υλική βέβαια δύναμη της Επανάστασης ήταν οι λαϊκές μάζες. Αυτές απέρριψαν τις συμβουλές «να κάτσουν ήσυχα και να ασχοληθούν με τη δουλειά τους», πολέμησαν με ενθουσιασμό, πολέμησαν ηρωικά, ζημιώθηκαν, προσέφεραν ακόμη και τη ζωή τους στην Επανάσταση. Είναι παράδειγμα ο τότε αγώνας των λαϊκών μαζών. Οι λαϊκές μάζες είναι η υλική δύναμη κάθε επανάστασης, ανεξάρτητα από τον χαρακτήρα της κάθε επανάστασης. Αυτό αποτυπώνεται στο στίχο «Αντάρτης κλέφτης παλικάρι πάντα είναι ο ίδιος ο λαός». Ένα ακόμη μαθαίνουμε, η πάλη του παλιού με το καινούριο δε σταματά. Οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής και η συγκρότηση αστικών κρατών αποτελούσαν συντελεστή προόδου για την ιστορία της ανθρωπότητας στις αρχές του 19ου αιώνα, σήμερα μεταβλήθηκαν σε εμπόδιό της. Η σημερινή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και η ολοένα μεγαλύτερη αντίφασή τους με τις υφιστάμενες σχέσεις παραγωγής, εκδηλώνεται με όλο και μεγαλύτερη οξύτητα: με οικονομικές κρίσεις, φτώχεια, ανεργία, πείνα, πολέμους και προσφυγιά. Με μια όλο και μεγαλύτερη αναντιστοιχία ανάμεσα στις σύγχρονες δυνατότητες και ανάγκες των ανθρωπίνων κοινωνιών από τη μια, και την υπονόμευσή τους από το καπιταλιστικό κέδρος από την άλλη. Ο τεράστιος πλούτος που παράγεται από την εργατική τάξη δεν αντανακλάται στην ποιότητα ζωής των εργαζομένων. Τα άλματα στην επιστήμη και την τεχνολογία δεν αξιοποιούνται για τη διευρυνόμενη ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών. Αντίθετα, γίνονται εργαλείο στα χέρια του κεφαλαίου για την περαιτέρω ένταση της εκμετάλλευσης των εργαζομένων. Με το 1821, ασχολείται και η αστική τάξη από τα πρώτα χρόνια της εξουσίας της. Διαμορφώνει τη δική της «ανάγνωση» και «μνήμη» του παρελθόντος, το δικό της αξιακό κώδικα στο σήμερα και τη δική της ατζέντα για το μέλλον. Ο ορισμός της 25ης Μαρτίου ως επέτειο της Επανάστασης από τον Όθωνα το 1938 ήταν αφετηρία αυτής της διαδικασίας. «Συγκολλητική» ουσία όλων των αστικών αφηγήσεων άλλες περισσότερο εθνικιστικές και άλλες περισσότερο κοσμοπολίτικες παραπάνω είναι το ιδεολόγημα της «εθνικής ενότητας» και «ομοψυχίας». Να διευκρινίσουμε πρώτα ότι ο όρος «εθνική ενότητα» δε σημαίνει την επιθυμία της πλειοψηφίας για ελευθερία από τον οθωμανικό ζυγό, δε σημαίνει την πληθυσμιακή πολιτισμική, γλωσσική ενότητα, αυτά υπήρχαν σε ένα βαθμό. Σημαίνει κοινότητα συμφερόντων, υπαγωγή για την ακρίβεια των συμφερόντων όλων στα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης. Σημαίνει σήμερα να μη βλέπει ο εκμεταλλευόμενος την ταξική εκμετάλλευση, να θεωρεί την αδικία και την ανισότητα φυσικό φαινόμενο ή ατομική του αδυναμία. Ασχολείται φυσικά και η σοσιαλδημοκρατία με το 1821. Ήδη κατά την πρώτη διακυβέρνηση ΠΑΣΟΚ (1981) διαμορφώθηκε η θεώρηση μιας δημοκρατικής επανάστασης ενάντια στην αντιδημοκρατική και ξεπουλημένη στους ξένους δεξιά. Για να γυρίσουμε όμως στο θέμα μας. Θα αναρωτιόταν κανείς. Μα, το Κ.Κ.Ε. αναγνωρίζει προοδευτικό ρόλο στην αστική τάξη το 1821, γιατί η αστική τάξη εξανίσταται; Μα γιατί δεν έχει τέτοιο ρόλο σήμερα. Τουναντίον, φοβάται τόσο τις έννοιες ιστορική εξέλιξη, διαδοχή των κοινωνικών σχηματισμών, επανάσταση, ώστε αποστασιοποιείται ακόμη και από τη δική της. Συνοψίζοντας, η αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού, η εθνική χειραφέτηση, η δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, οι μετασχηματισμός της οικονομίας από φεουδαρχική σε καπιταλιστική, η διαμόρφωση φιλελεύθερων θεσμών ή έστω η εκκίνηση των παραπάνω ήταν ένα σημαντικό βήμα στην ανθρώπινη πρόοδο. Τότε ήταν η ώρα της αστικής τάξης, ως επικεφαλής ευρύτατων λαϊκών στρωμάτων, να κάνει το αυτό βήμα. Τώρα όμως είναι η ώρα της εργατικής τάξης να κάνει το επόμενο βήμα, τον σοσιαλισμό.
Ολόκληρη η ομιλία του Βασίλη Μόσχου
Βιβλιοπαρουσίαση
1821 η Επανάσταση και οι απαρχές συγκρότησης του ελληνικού αστικού κράτους
Ο κομβικός ρόλος της πόλης στην έναρξη της Επανάστασης, ο ένας χρόνος πολιορκίας αρχικά από μια και έπειτα από δύο στρατιές, (επίτευγμα από μόνο του), οι σώμα με σώμα μάχες στις νησίδες, οι διασπάσεις του κλοιού από στεριά και θάλασσα για να τροφοδοσία της πόλης, τα πρόσωπα, η συμβολή του γυναικείου πληθυσμού και η στη πράξη απόδειξη της ισοτιμίας με τον άντρα, η υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων, αναφορικά με την πείνα, τις ασθένειες και την ανθρώπινη εξάντληση, η έξοδος, οι νεκροί και οι διασωθέντες της μένουν ίσως περισσότερο από άλλα γεγονότα της Επανάστασης.
Να προσθέσω όμως ένα σημείο το οποίο συσχετίζει το Μεσολόγγι με το εργατικόκομμουνιστικό κίνημα. Το Μεσολόγγι ηττάται, θυσιάζεται, μένει όμως ανυποχώρητο, αρνείται κάποια συμφωνία παράδοσης. Με αυτό τον τρόπο το αίτημα της Επανάστασης μένει ζωντανό. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με το κόμμα μας από τις ανατροπές και έπειτα, μένει ανυποχώρητο και κρατάει ζωντανό το αίτημα του σοσιαλισμού. Για αυτό τον λόγο κατορθώνει να μη στοιχίζεται πίσω από κανέναν ιμπεριαλιστή, πίσω από καμία αστική δύναμη.
Φάνηκε και με τα χειροκροτήματα όλου του νατοϊκού τόξου στον Ζαλένσκυ και την ταύτιση επί της ουσίας με το νατοϊκό στρατόπεδο. 200 χρόνια μετά το 1821 και η επαναστατική του ζωντάνια είναι εδώ. 200 χρόνια μετά το 1821 και το μεγαλείο του είναι εδώ ανυποχώρητο. Εξίσου είναι εδώ ουσιώδη ερωτήματα: «Ποιος ήταν ο χαρακτήρας της Επανάστασης;», «Ποιος ήταν ο ρόλος των κοινωνικών δυνάμεων της εποχής;», «Ποια ήταν η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στην Επανάσταση;», «Σε ποιο βαθμό προώθησε το 1821 την κοινωνική εξέλιξη;», «Τι αφήνει;» Μετέχει το 1821 αν θέλετε στην πολιτική και βαθύτερα στην ταξική πάλη των ημερών μας.
Αυτονόητα, και το κόμμα μας ασχολείται συστηματικά με το 1821. Ως τώρα υπήρξαν αρκετές εκδηλώσεις, η διακήρυξη της Κ.Ε., η παραγωγή 6 επεισοδίων και εκδόσεις, όπως Η Ευρώπη στο προσκήνιο, Η φιλική εταιρία στη Ρωσία, και φυσικά Η Επανάσταση και οι απαρχές του ελληνικού αστικού κράτους, η οποία είναι και το αντικείμενο της σημερινής παρουσίασης. Η έκδοσή μας περιλαμβάνει κείμενα από συνεργάτες του τμήματος ιστορίας και ιστορικούς ερευνητές.
Επιχειρεί απαντήσεις σε μια σειρά ερωτήματα η έκδοσή μας. «Ποιος ήταν ο χαρακτήρας της Επανάστασης;» Το κείμενο «Η ιδιοκτησία γης στον μετέπειτα ελλαδικό χώρο κατά την οθωμανική περίοδο» αναλύει τη μετάβαση από το τιμαριωτικό σύστημα (το μοίρασμα δηλαδή της γης κυρίως σε στρατιώτες, το μοίρασμα με βάση τις φορολογικές ανάγκες), στη δημιουργία των τσιφλικιών, την εγκατάσταση σχέσεων δουλοπαροικίας και τη σταδιακή συσσώρευση και χρηματικού κεφαλαίου. Έπειτα, το κείμενο «Η οικονομική ανάπτυξη τα χρόνια πριν την Επανάσταση» παρακολουθεί την ανάπτυξη των εμπορικών συναλλαγών, τα χερσαία εμπορικά δίκτυα, την άνοδο της ελληνικής ναυτιλίας και τη διαδρομή από την οικοτεχνία στη βιοτεχνία, τους συνεταιρισμούς και την επιχείρηση.
Το κείμενο «Οι αλλαγές στο οθωμανικό εποικοδόμημα στις παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης» παρουσιάζει τις μεταρρυθμίσεις-κατά βάση των σουλτάνων Σελιμ Γ και Μαχμούτ Βστο φορολογικό σύστημα, στην επαρχιακή διοίκηση, στη δικαιοσύνη (τη συμπλήρωση π.χ. του ιερού νόμου από μια σύγχρονη νομοθεσία), στο στρατό (τη κατάργηση του σώματος των Γενίτσαρων και τον σχεδιασμό ενός δυτικού τύπου στρατού) και την εκπαίδευση (διαχωρισμός των σχολείων σε κοσμικά και θρησκευτικά). Φανερώνεται από τα παραπάνω η Επανάσταση του 1821 ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης των νέων καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και στα εδάφη της φεουδαρχικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο τερματισμός της εδαφικής επέκτασής της επέτρεψε σε ισχυρές οικογένειες Χριστιανών (κοτζαμπάσηδες) και Μουσουλμάνων (αγιάνηδες) τον έλεγχο της καλλιέργειας της γης τη συλλογή των φόρων, την τοποθέτηση των χρηματικών τους αποθεμάτων σε άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες (εξωτερικό εμπόριο, δανεισμός) και τη σύνδεση με την καπιταλιστική αγορά.
Σύντροφοι και φίλοι, πάντοτε οι σχέσεις παραγωγής, ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο λειτουργεί η οικονομία και η κατανομή των μέσων παραγωγής, καθορίζουν τη μορφή του κράτους και τις επικρατούσες ιδέες. Οι φεουδαρχικές παραγωγικές σχέσεις χρειάζονταν το «δέσιμο» των δουλοπάροικών με τη γη και όχι την εθνική διαίρεσή τους, χρειάζονταν μια ενδιάμεση διοικητική δομή κάτω από τον αυτοκράτορα (Δούκες, Βαρόνοι, Κόμητες), χρειάζονταν ακόμη και την προσθήκη του Filioque (Φιλιόκβε) στο καθολικό σύμβολο της Πίστεως, ώστε να δικαιολογείται στο μυαλό των δουλοπάροικών η προαναφερθείσα ενδιάμεση δομή.
Οι καπιταλιστικές σχέσεις (εμπόριο, βιομηχανία, τράπεζες) από την άλλη χρειαζόταν εργάτες μετακινούμενους από τα αγροκτήματα, αμειβόμενους με χρήματα για να μπορούν να καταναλώσουν. Χρειαζόταν ακόμη ατομικά δικαιώματα (νομική εξίσωση ανεξάρτητα από φυλή ή θρησκεία, ελευθερία βούλησης κ.α.) ώστε να μετέχουν όλοι οι πληθυσμοί στην οικονομική δραστηριότητα. Χρειαζόταν σύνταγμα το οποίο θα προστατεύει την ατομική ιδιοκτησία, αστικό κοινοβούλιο το οποίο θα ήταν όργανο εξουσίας των καπιταλιστών και όχι μονοπώληση της εξουσίας από τον αυτοκράτορα και την αυλή. Χρειαζόταν μόρφωση, ορθολογισμό και επιστήμες για να αναπτύσσεται η παραγωγή. Χρειαζόταν εν τέλει και ένα έθνος-κράτος, το οποίο θα οριοθετούσε την εσωτερική αγορά και θα αποτελούσε βάση για την μετέπειτα εξάπλωση σε άλλες αγορές. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω ήταν μια σειρά ανά τον κόσμο αστικές επαναστάσεις. Βόρεια Αμερική (1775), στη Γαλλία (1789), στην Ιταλία, την Ισπανία και την Πορτογαλία (1820), στη Λατινική Αμερική (1811-1830), στο Βέλγιο (1830).
Επόμενο ερώτημα. «Ποιος ήταν ο ρόλος των κοινωνικών δυνάμεων της εποχής στην Επανάσταση;» Το κείμενο «Η λειτουργία του ορθόδοξου οικουμενικού πατριαρχείου μέσα στο πλαίσιο της οθωμανικής φεουδαρχικής εξουσίας» δείχνει το νομικό καθεστώς του πατριαρχείου, την εδαφική του δικαιοδοσία, τη φορολογική και οικονομική του δραστηριότητα, τις δικαστικές του αρμοδιότητες, δείχνει εν γένει όλα τα νήματα τα οποία συνέδεαν το πατριαρχείο με την οθωμανική εξουσία και καθόρισαν τη στάση του κατά της Επανάστασης.
Κομβικό είναι φυσικά το κείμενο «Ο ρόλος και η στάση των κοινωνικών δυνάμεων της εποχής στην Επανάσταση του 1821» παρουσιάζονται σε αυτό οι αστοί, οι κοτζαμπάσηδες, οι φαναριώτες, οι κλέφτες, οι αρματολοί και οι λαϊκές δυνάμεις Η ιστορική πρωτοβουλία για την Επανάσταση άνηκε στην ανερχόμενη τότε αστική τάξη. Αυτή μετουσίωσε την αντίθεση στην οθωμανική υποτέλεια σε εθνική συνείδηση και τελικά σε επαναστατικό πολιτικό πρόγραμμα. Το παραπάνω οφείλεται σε μια σειρά λόγους: η αστική τάξη ήταν το κοινωνικό υποκείμενο των νέων σχέσεων παραγωγής, η οικονομική της ισχύς και η κυριαρχία τους στη ναυτιλία περιοριζόταν από το οθωμανικού φεουδαρχικό κράτος και το καθεστώς της υποτέλειάς της σε αυτό. Εκπρόσωποί της (Ρήγας Φεραίος, Αδαμάντιος Κοραής, Ζαλύκογλου κ.α.) ήταν φορείς του διαφωτισμού και ίδρυσαν αντίστοιχους συλλόγους στην πραγματικότητα κυψέλες της Επανάστασης (κύκλος της Πίζας, Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον στο Παρίσι, Φιλόμουσος Εταιρία Βιέννης, Φιλόμουσος Εταιρία Αθήνας, ). Εκπρόσωποί της ήταν ο πυρήνας της Φιλικής Εταιρίας, ο τραπεζίτης Εμμανουήλ Παππάς για παράδειγμα.
Εν γένει, ήταν η αστική τάξη αυτή η οποία διέθετε το αντικειμενικό συμφέρον, την ωριμότητα και τη δύναμη να συγκρουστεί με το οθωμανικό καθεστώς. Ο στόχος της επαναστατημένης αστικής τάξης, δηλαδή η συγκρότηση ενός σύγχρονου αστικού έθνους-κράτους, προϋπέθετε και τη ρήξη με την οθωμανική κυριαρχία. Το γεγονός αυτό προσέδωσε στην Επανάσταση και απελευθερωτικό χαρακτήρα. Η Γαλλική Επανάσταση δημιούργησε επίσης έθνος-κράτος στη θέση της πολυεθνικής αυτοκρατορίας των Βουρβόνων, απουσίαζε όμως ο αγώνας κατά του ξένου κατακτητή, ακριβώς γιατί δεν υπήρχε ξένος κατακτητής ως εμπόδιο στο γαλλικό έθνος-κράτος. Βέβαια, η διαδικασία μετάβασης από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, δημιούργησε ρωγμές και σε πιο παραδοσιακές κοινωνικές δυνάμεις. Ορισμένοι κοτζαμπάσηδες (π.χ. Παπαδιαμαντόπουλος), είχαν επεκτείνει, τις οικονομικές τους δραστηριότητες και σε άλλους τομείς, όπως το εμπόριο και η ναυτιλία, βρίσκονταν σε πορεία αστοποίησης και ως εκ τούτου στήριξαν την Επανάσταση. Την ίδια περίοδο, οι αρματολοί (εξηγούμε ποιοι ήταν) θίγονταν από τις διοικητικές ανακατατάξεις οι οποίες προωθούνταν εκείνη την περίοδο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Επόμενο ερώτημα. «Ήταν μήπως μια επανάσταση από το σύνολο του έθνους, όπως προβάλλεται από τις αστικές δυνάμεις του σήμερα;» Δεν υπήρξε ενιαία στάση των κοινωνικών δυνάμεων της εποχής έναντι της Επανάστασης. Αυτό εκφράστηκε με αντιθέσεις για τον έλεγχο της ηγεσίας της Επανάστασης, τη μορφή του επιδιωκόμενου νέου κράτους και τις διεθνείς συμμαχίες του. Ούτως ή άλλως, μία μερίδα των ελληνόφωνων Χριστιανών που μετείχε στην οθωμανική διοίκηση ή απολάμβανε προνόμια στο πλαίσιο της οθωμανικής εξουσίας (ιεραρχία, κοτζαμπάσηδες, Φαναριώτες, αρματολοί) διέθετε ισχυρά συμφέροντα, πολύμορφα συνυφασμένα με το οθωμανικό φεουδαρχικό κράτος και μετείχε παράλληλα στην εκμετάλλευση των ομογενών/ ομοθρήσκων της φτωχών αγροτικών μαζών, σε συνεργασία με τις οθωμανικές αρχές. Χιλιάδες γεγονότα από την προεπαναστατική ως την μεταεπαναστατική περίοδο, αποδεικνύουν την ύπαρξη των κοινωνικών-ταξικών αντιθέσεων (έκδοση του έργου Αδελφική Διδασκαλία ως απάντηση στο έργου του Οικουμενικού Πατριαρχείου Πατρική Διδασκαλία, σύσκεψη στη Βοστίτσα, Ξενικά κόμματα, δολοφονία Καποδίστρια, σύγκρουση Πεδινών-Ορεινών το 1862). Το πιο ενδεικτικό γεγονός είναι ωστόσο οι Εμφύλιοι της Επανάστασης (Εμφύλιοι έγιναν και σε άλλες χώρες π.χ. στις Η.Π.Α.). Το κείμενο «Εμφύλιες συγκρούσεις και εμφύλιοι πόλεμοι στην Επανάσταση του 1821» είναι κατατοπιστικό. Ένα από τα διακυβεύματά τους τα «Εθνικά κτήματα»: Διανομή θέλουν οι ακτήμονες αγωνιστές, εκποίηση σε χαμηλή τιμή οι Προεστοί, οι οποίοι διαθέτουν χρήματα και θέλουν να αυξήσουν τη γαιοκτησία τους, υποθήκευση για εξασφάλιση δανείων θέλουν οι αστοί κυρίως οι πλοιοκτήτες.
Ένα άλλο διακύβευμα η διοίκηση: Τοπικά όργανα θέλουν οι Προεστοί, κεντρικό κράτος, ενιαία νομοθεσία και απρόσκοπτη οικονομική δραστηριότητα στην ελληνική επικράτεια θέλουν οι έμποροι. Όχι τυχαία, αυτή είναι σε γενικές γραμμές και η σύνθεση των αντίπαλων στρατοπέδων (Πελοποννήσιοι Προεστοί-Υδραίοι πλοιοκτήτες) στον 2ο και αιματηρό εμφύλιο το 1825. Και εν τέλει, οι Κολοκοτρώνης, Καραϊσκάκης, Παπαφλέσσας, Μακρυγιάννης κ.α., οι οποίοι βρέθηκαν κατά τους εμφυλίους σε αντίπαλα στρατόπεδα. δεν ήταν «καλοί Έλληνες»; Προφανώς ήταν όλοι. Η στάση τους οφείλεται στις υπάρχουσες κοινωνικές-ταξικές αντιθέσεις. Αντίστοιχα και ο διεθνής προσανατολισμός των διαφόρων δυνάμεων της Επανάστασης σχετιζόταν με τα ταξικά τους συμφέροντα και τη μορφή του κράτους που επιδίωκαν. Γι’ αυτό και οι πλοιοκτήτες θέλουν σχέσεις-ανισότιμες ασφαλώς-με τη θαλασσοκράτηρα Βρετανία, ενώ οι ηττημένοι των «εμφυλίων» πολέμων, δηλαδή οι λιγότερο αστοποιημένοι κοτζαμπάσηδες και οι κλέφτες που θεωρούσαν ότι το αστικό συγκεντρωτικό κράτος θα αμφισβητούσε τα προεπαναστατικά τους προνόμια και θα αμφισβητούσε τον κοινωνικό τους ρόλο έβλεπαν με θετικό μάτι τις τσαρικές προτάσεις για τη συγκρότηση τριών ημιαυτόνομων περιοχών στα επαναστατημένα εδάφη.
Θα μπορούσε ακόμη να αναρωτηθεί κανείς «γιατί να μιλάμε ως Κ.Κ.Ε. για αστική επανάσταση αφού τα φτωχότερα στρώματα ήταν η πλειοψηφία όσων αγωνίστηκαν και η αστική τάξη ολιγάριθμη;» Ασφαλώς, η αστική τάξη προσέλκυσε στα επαναστατικά της σχέδια ευρύτερες κοινωνικές δυνάμεις, οι οποίες βίωναν και την εκμετάλλευση και τη φυλετικήθρησκευτική καταπίεση.
Πολλά είναι τα δημοτικά τραγούδια (δε γίνομαι κοπέλι στους αρχόντους), τα πολιτικά κείμενα (Ελληνική Νομαρχία) και τα αποσπάσματα από απομνημονεύματα των αγωνιστών (Φωτάκος-χειρότεροι από τους Τούρκους οι Κοτζαμπάσηδες) τα οποία δείχνουν την καταπίεση των φτωχών αγροτών και των εργαζομένων στη ναυτιλία από τους ομοεθνείς τους. Η εξέγερση στην Ύδρα ξεκίνησε από τον ναυτεργάτη Αντώνη Οικονόμου. Τα φτωχότερα στρώματα όμως δεν διέθεταν τότε συνείδηση της ταξικής τους θέσης και των αιτιών αυτής της θέσης, ούτε ένα πρόγραμμα για την προώθηση των δικών τους συμφερόντων. Όπως γράφεται σε κείμενο της έκδοσης, «το 1821 για τους κοτζαμπάσηδες και το οθωμανικό φεουδαρχικό σύστημα ήταν αργά για τους εργάτες ήταν νωρίς». Στήριξαν επομένως τα φτωχότερα στρώματα το σχέδιο της αστικής τάξης, γιατί ήταν το μόνο ρεαλιστικό για την απελευθέρωση από την οθωμανική καταπίεση. Γενικότερα κάθε ιστορικό γεγονός κρίνεται το στόχο του, από το συμφέρον της τάξης το οποίο προωθεί, από το ποια αντίθεση επιλύει. Άλλωστε και στις άλλες Επαναστάσεις πλειοψηφούσε αναγκαστικά το αγροτικό στοιχείο. Αυτό όμως προφανώς δεν αναίρεσε τον αστικό τους χαρακτήρα.
Το έθνος-κράτος και η κατάργηση των νομοθετικών διακρίσεων (πχ. καταργήθηκε και για τα φτωχότερα στρώματα το καθεστώς του ραγιά) αποτελούσαν την επαναστατική απάντηση της εποχής στα αδιέξοδα της φεουδαρχικής εξουσίας, αλλά δεν οδήγησαν στην κατάργηση της ταξικής εκμετάλλευσης, της φτώχειας, της ανεργίας και των ανισοτήτων όχι επειδή προδόθηκε η αστική επανάσταση, αλλά επειδή ως αστική επανάσταση δε θα μπορούσε να οδηγήσει σε κάτι τέτοιο. Αλληλένδετο με το παραπάνω είναι και το ερώτημα «μήπως δεν ολοκληρώθηκε η αστική επανάσταση; Μήπως δε δημιουργήθηκε αστικό κράτος; Μήπως χρειάζεται και σήμερα ένα αγώνας των δυνάμεων της δημοκρατίας;».
Το κείμενο «Τα συντάγματα της αστικής επανάστασης του 1821», περιέχει τα προεπαναστατικά συνταγματικά σχεδιάσματα, τις επιδράσεις των υπαρχόντων τότε αστικών συνταγμάτων στην Επανάσταση, τα τοπικά πολιτεύματα (μεταξύ των οποίων και ο οργανισμός Δυτικής Χέρσου Ελλάδος με έδρα εδώ στο Μεσολόγγι) το πρώτο διάστημα και τα συντάγματα των Εθνοσυνελεύσεων. Αναδεικνύονται τα κοινά σημεία όλων των παραπάνω (καθολικό δικαίωμα ψήφου, αντιπροσωπευτικό σύστημα, διάκριση των εξουσιών).
Σύντροφοι και μόνο η ύπαρξη συντάγματος είναι απόδειξη ύπαρξης αστικού κράτους. Επιπλέον, το κείμενο «Η περίοδος διακυβέρνησης του Ιωάννη Καποδίστρια» δείχνει ότι ακριβώς η συγκρότηση αστικού κράτος ήταν ο στόχος του καποδιστριακού συγκεντρωτισμού και η ταχύτητα του αστικού μετασχηματισμού ήταν το σημείο διαπάλης με την εδρεύουσα στην Ύδρα αντιπολίτευση κατά του Καποδίστρια. Χαρακτηριστικός της σχέσης ανάμεσα στην αστική στόχευση για έθνος-κράτος, τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και τον ηρωισμό είναι ο διάλογος του Παπαφλέσσα με συμπολεμιστή του στο Μανιάκι «-Να πάρουμε το βουνό, θα μας αφανίσει ο Ιμπραήμ-Δεν είμαστε πλέον κλέφτες να τρέχουμε σαν τα τσακάλια στα βουνά είμαστε κράτος και εγώ ο μινίστρος των εσωτερικών και στεκόμαστε εδώ για να δείξουμε ποιος έχει εδώ την εξουσία». Απόδειξη μια κρατικής λειτουργίας, ή έστω της μέριμνας για κάτι τέτοιο μελλοντικά, είναι και η διάσωση από τον Ι. Παπαδιαμαντόπουλου του υπηρεσιακού του αρχείου όσο βρίσκεται στο Μεσολόγγι.
Καμιά αστική επανάσταση δεν επικράτησε πλήρως, χρειάστηκε συμβιβασμούς με το προηγούμενο κοινωνικό σύστημα. Ο θεσμός της Γερουσίας για παράδειγμα στη γαλλική δημοκρατία ήταν μια «κίνηση καλής θέλησης» προς όσους έχασαν του τίτλους ευγενείας. Και στην Ελλάδα έγινε αυτό δε λύθηκαν όλα το 1830 με την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας. Η Επανάσταση του 1843 έδωσε σύνταγμα, Το 1862 έγινε η έξωση Όθωνα. Το 1875 κατοχυρώθηκε η αρχή της δεδηλωμένης επί Τρικούπη. Το 1923 ολοκληρώθηκε η αγροτική μεταρρύθμιση. Το σχετικά πρόσφατο 1977 καθιερώθηκε η δημοτική γλώσσα. Το 1830 όμως έγινε το αποφασιστικό βήμα, τότε άλλαξε χέρια η εξουσία, τότε άλλαξε η εποχή.
Το 1917 η εποχή άλλαξε ξανά. Και στη Ρωσία το 1917 είχαν μείνει άλυτα αστικά ζητήματα. Τα έλυσε η εργατική εξουσία. Οι εποχές δε γυρίζουν πίσω για να ζητήσουμε σήμερα μια «δημοκρατική» επανάσταση, να δούμε τι είναι το επαναστατικό σήμερα χρειάζεται. «Ποια ήταν όμως η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στην Επανάσταση;» Το κείμενο «Σχετικά με τον ρόλο των ξένων δυνάμεων» είναι περιεκτικό και ως προς τη στάση τους και ως προς τις εσωτερικές διεργασίες σε κάθε μεγάλη δύναμη. Η στάση των «Μεγάλων Δυνάμεων» απέναντι στην Επανάσταση σχετιζόταν με τη συνολικότερη τοποθέτησή τους στο «Ανατολικό Ζήτημα», δηλαδή στη θέση τους για την τύχη των εδαφών της αποδυναμωμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Τα ιδιαίτερα συμφέροντα των «Μεγάλων Δυνάμεων» απέρρεαν πρώτα απ’ όλα από το επίπεδο της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξής τους και τους μεταξύ τους ανταγωνισμούς, οδηγώντας σε αλληλοσυγκρουόμενα σχέδια για το μέλλον της Ελληνικής Επανάστασης. Η Τσαρική Αυτοκρατορία επιθυμούσε να αξιοποιήσει την Επανάσταση, όπως και κάθε επαναστατικό κίνημα στη Βαλκανική Χερσόνησο, προκειμένου να εξαπολύσει ένα καινούριο πόλεμο εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να βρει διέξοδο στη Μεσόγειο. Η Βρετανική Αυτοκρατορία ως η πιο αναπτυγμένη καπιταλιστική δύναμη. εκτίμησε ότι η συγκρότηση ενός ανεξάρτητου αστικού έθνους κράτους που θα βρισκόταν σε στενή συμμαχία μαζί της, θα αποτελούσε εμπόδιο για τα τσαρικά σχέδια και θα εξασφάλιζε τη συνέχιση της κυριαρχίας της στα κρίσιμα για το διεθνές εμπόριο νερά της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Ανάλογη ήταν και η θέση της Γαλλίας. Αντίθετα, σταθερά αρνητική στάση κράτησε η Αυστρουγγρική Αυτοκρατορία, η οποία θεωρούσε ότι η νίκη της Επανάστασης θα διατάρασσε τις ισορροπίες στην Ευρώπη.
Μαθαίνουμε πράγματα από την Επανάσταση και από την έκδοσή μας; Μαθαίνουμε Όποιος και αν είναι ο συσχετισμός (και σήμερα είναι αρνητικός) όσο διαμορφώνονται οι υλικές προϋποθέσεις, η μεταβολή του κοινωνικού και οικονομικού σχηματισμού είναι δεδομένη. Η κραταιά Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν απέτρεψε την ευόδωση της Επανάστασης και μάλιστα σε μια εποχή όπου η ήττα του Ναπολέοντα και η συγκρότηση της «Ιεράς Συμμαχίας» διαμόρφωσαν έναν δυσμενή διεθνή συσχετισμό για τις αστικές δυνάμεις. Άλλο το οποίο μαθαίνουμε. Η Επανάσταση απαίτησε οργάνωση, προετοιμασία, προσήλωση στον στόχο, πειθαρχία, φροντίδα, πρωτόβουλο πνεύμα.
Η Φιλική Εταιρία ως επαναστατική οργάνωση της αστικής τάξης, ως πρωτοπορία της, διαδραμάτισε τον κεντρικό ρόλο. Ήταν αυτή που προσανατολίστηκε από τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα της αστικής τάξης και ξεπέρασε τις συγκρούσεις συμφερόντων, τις αναστολές και τις επιφυλάξεις των διαφορετικών μερίδων της. Ήταν αυτή που διαμόρφωσε ένα επαναστατικό σχέδιο ανεξάρτητο από τη στάση των «Μεγάλων Δυνάμεων» της εποχής και στηριγμένο σε εκείνες τις κοινωνικές-ταξικές δυνάμεις που είχαν συμφέρον να επαναστατήσουν. Ήταν αυτή που οργάνωσε τους επαναστάτες, που προετοίμασε (ηθικά και υλικά) την Επανάσταση και την έκρηξή της. «Κόμμα της Επανάστασης» χαρακτήρισαν αρκετοί ιστορικοί την Φιλική Εταιρία. Όσα στοιχεία είχε η Φιλική Εταιρία απαιτεί κάθε αγώνας για την επαναστατική αλλαγή της κοινωνίας. Υλική βέβαια δύναμη της Επανάστασης ήταν οι λαϊκές μάζες. Αυτές απέρριψαν τις συμβουλές «να κάτσουν ήσυχα και να ασχοληθούν με τη δουλειά τους», πολέμησαν με ενθουσιασμό, πολέμησαν ηρωικά, ζημιώθηκαν, προσέφεραν ακόμη και τη ζωή τους στην Επανάσταση.
Είναι παράδειγμα ο τότε αγώνας των λαϊκών μαζών. Οι λαϊκές μάζες είναι η υλική δύναμη κάθε επανάστασης, ανεξάρτητα από τον χαρακτήρα της κάθε επανάστασης. Αυτό αποτυπώνεται στο στίχο «Αντάρτης κλέφτης παλικάρι πάντα είναι ο ίδιος ο λαός». Ένα ακόμη μαθαίνουμε, η πάλη του παλιού με το καινούριο δε σταματά. Οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής και η συγκρότηση αστικών κρατών αποτελούσαν συντελεστή προόδου για την ιστορία της ανθρωπότητας στις αρχές του 19ου αιώνα, σήμερα μεταβλήθηκαν σε εμπόδιό της.
Η σημερινή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και η ολοένα μεγαλύτερη αντίφασή τους με τις υφιστάμενες σχέσεις παραγωγής, εκδηλώνεται με όλο και μεγαλύτερη οξύτητα: με οικονομικές κρίσεις, φτώχεια, ανεργία, πείνα, πολέμους και προσφυγιά. Με μια όλο και μεγαλύτερη αναντιστοιχία ανάμεσα στις σύγχρονες δυνατότητες και ανάγκες των ανθρωπίνων κοινωνιών από τη μια, και την υπονόμευσή τους από το καπιταλιστικό κέδρος από την άλλη. Ο τεράστιος πλούτος που παράγεται από την εργατική τάξη δεν αντανακλάται στην ποιότητα ζωής των εργαζομένων. Τα άλματα στην επιστήμη και την τεχνολογία δεν αξιοποιούνται για τη διευρυνόμενη ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών. Αντίθετα, γίνονται εργαλείο στα χέρια του κεφαλαίου για την περαιτέρω ένταση της εκμετάλλευσης των εργαζομένων.
Με το 1821, ασχολείται και η αστική τάξη από τα πρώτα χρόνια της εξουσίας της. Διαμορφώνει τη δική της «ανάγνωση» και «μνήμη» του παρελθόντος, το δικό της αξιακό κώδικα στο σήμερα και τη δική της ατζέντα για το μέλλον. Ο ορισμός της 25ης Μαρτίου ως επέτειο της Επανάστασης από τον Όθωνα το 1938 ήταν αφετηρία αυτής της διαδικασίας. «Συγκολλητική» ουσία όλων των αστικών αφηγήσεων άλλες περισσότερο εθνικιστικές και άλλες περισσότερο κοσμοπολίτικες παραπάνω είναι το ιδεολόγημα της «εθνικής ενότητας» και «ομοψυχίας».
Να διευκρινίσουμε πρώτα ότι ο όρος «εθνική ενότητα» δε σημαίνει την επιθυμία της πλειοψηφίας για ελευθερία από τον οθωμανικό ζυγό, δε σημαίνει την πληθυσμιακή πολιτισμική, γλωσσική ενότητα, αυτά υπήρχαν σε ένα βαθμό. Σημαίνει κοινότητα συμφερόντων, υπαγωγή για την ακρίβεια των συμφερόντων όλων στα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης. Σημαίνει σήμερα να μη βλέπει ο εκμεταλλευόμενος την ταξική εκμετάλλευση, να θεωρεί την αδικία και την ανισότητα φυσικό φαινόμενο ή ατομική του αδυναμία. Ασχολείται φυσικά και η σοσιαλδημοκρατία με το 1821. Ήδη κατά την πρώτη διακυβέρνηση ΠΑΣΟΚ (1981) διαμορφώθηκε η θεώρηση μιας δημοκρατικής επανάστασης ενάντια στην αντιδημοκρατική και ξεπουλημένη στους ξένους δεξιά.
Για να γυρίσουμε όμως στο θέμα μας. Θα αναρωτιόταν κανείς. Μα, το Κ.Κ.Ε. αναγνωρίζει προοδευτικό ρόλο στην αστική τάξη το 1821, γιατί η αστική τάξη εξανίσταται; Μα γιατί δεν έχει τέτοιο ρόλο σήμερα. Τουναντίον, φοβάται τόσο τις έννοιες ιστορική εξέλιξη, διαδοχή των κοινωνικών σχηματισμών, επανάσταση, ώστε αποστασιοποιείται ακόμη και από τη δική της.
Συνοψίζοντας, η αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού, η εθνική χειραφέτηση, η δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, οι μετασχηματισμός της οικονομίας από φεουδαρχική σε καπιταλιστική, η διαμόρφωση φιλελεύθερων θεσμών ή έστω η εκκίνηση των παραπάνω ήταν ένα σημαντικό βήμα στην ανθρώπινη πρόοδο.
Τότε ήταν η ώρα της αστικής τάξης, ως επικεφαλής ευρύτατων λαϊκών στρωμάτων, να κάνει το αυτό βήμα. Τώρα όμως είναι η ώρα της εργατικής τάξης να κάνει το επόμενο βήμα, τον σοσιαλισμό.
