Ρωσική πρωτοπορία: Ιδεολογο-κοινωνική και αισθητική «κοσμογονία»

«Το Σύμπαν της Ρωσικής Πρωτοπορίας: Τέχνη και Εξερεύνηση του Διαστήματος, 1900 - 1930», στο Ιδρυμα Ευγενίδου


Την «αφρόκρεμα» του πολύπτυχου καλλιτεχνικού κινήματος που έπαιξε ρηξικέλευθο ρόλο στη σύγχρονη παγκόσμια τέχνη, την οποία επηρεάζει μέχρι σήμερα, και έγινε ευρύτερα γνωστό με τον τίτλο Ρωσική Πρωτοπορία, θα έχει την ευκαιρία να γνωρίσει το αθηναϊκό κοινό μέσα από τη μεγάλη έκθεση «Το Σύμπαν της Ρωσικής Πρωτοπορίας: Τέχνη και Εξερεύνηση του Διαστήματος, 1900 - 1930», που πραγματοποιείται στο Ιδρυμα Ευγενίδου, σε συνεργασία με το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης και το Επιμελητήριο Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας (ΕΕΤΕ). Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τέλος Δεκέμβρη. Η είσοδος είναι δωρεάν. Ωρες λειτουργίας έκθεσης καθημερινά: 10.00 - 20.30 (εξαιρούνται οι επίσημες αργίες).

Πενήντα οκτώ έργα - θησαυροί δεκαεννέα καλλιτεχνών, πότε συγγενών και πότε εκ διαμέτρου αντίθετων μεταξύ τους, αλλά πάντα με κοινό θεματικό άξονα το ΣΥΜΠΑΝ, που συμβολικά αναπαριστάται μέσα από τις αισθητικές προσεγγίσεις τους, απαρτίζουν την έκθεση, καταγράφοντας την επαναστατική τόλμη και τη βαθιά πνευματικότητα των δημιουργών που συνέδεσαν ιστορικά τη Ρωσία με τα ευρωπαϊκά καλλιτεχνικά ρεύματα. Σε όλα τα έργα «κατοικεί» το Σύμπαν - Κόσμος - Κόσμημα αιχμαλωτίζοντας το διατυπωμένο πάθος κορυφαίων καλλιτεχνών γι' αυτό, αποτυπώνοντας συγχρόνως όλες τις τάσεις της Ρωσικής Πρωτοπορίας - μιας από τις πιο ενδιαφέρουσες περιόδους της παγκόσμιας Τέχνης - που άνθησε στις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Το περιβάλλον του Ιδρύματος Ευγενίδου, όπου παρουσιάζονται τα έργα με τη συγκεκριμένη θεματολογία, υπογραμμίζει μοναδικά το συμβολισμό του χώρου, ρίχνοντας γέφυρες μεταξύ φυσικού και υπερφυσικού, μεταξύ Επιστήμης και Τέχνης.

Πολιτιστική επανάσταση

Η Ρωσία του 20ού αιώνα δεν «κυοφόρησε» μόνο την Οχτωβριανή Επανάσταση. «Κυοφόρησε» και την πολιτιστική επανάσταση σε όλους τους τομείς της Τέχνης. Η επανάσταση αυτή στον τομέα εικαστικών τεχνών είναι διεθνώς αναγνωρισμένη ως «Ρωσική Πρωτοπορία» (1900 - 1930), η οποία αποτέλεσε ιδεολογο-κοινωνική και αισθητική «κοσμογονία» στην αρχιτεκτονική, στις πλαστικές τέχνες, ακόμα και στον κινηματογράφο και το θέατρο, με εκφραστές της διάφορα αισθητικά κινήματα (κυριότερα: Ο κονστρουκτιβισμός, ο σουπρεματισμός, ο φουτουρο-κυβισμός) και επέδρασε καταλυτικά στην ευρωπαϊκή και διεθνή σύγχρονη τέχνη, τόσο που σήμερα οι ιστορικοί της Τέχνης να θεωρούν πως αυτή υπήρξε η Ευρωπαϊκή Πρωτοπορία κατά τον 20ό αιώνα.
Η Μεγάλη Οχτωβριανή Επανάσταση συνοδεύτηκε από μια σημαντική περίοδο καλλιτεχνικού πειραματισμού, γνωστού ως κονστρουκτιβισμού. Κίνημα, που έθεσε ερωτήματα για βασικούς τομείς της τέχνης και έφερε στο προσκήνιο το μεγάλο θέμα της θέσης που πρέπει να έχει η τέχνη στη νέα κοινωνία. Οι εκπρόσωποι του κινήματος δέχτηκαν την πρόκληση της ιδέας των έργων τέχνης ως μοναδικών αγαθών, διερεύνησαν περισσότερο συλλογικούς τρόπους εργασίας και εξέτασαν πώς θα μπορούσαν να συνεισφέρουν στην καθημερινή ζωή μέσω του σχεδίου, της αρχιτεκτονικής, της βιομηχανικής παραγωγής, του θεάτρου και του κινηματογράφου. Οι εκπρόσωποι του κονστρουκτιβισμού συνέκριναν τον καλλιτέχνη μ' ένα μηχανικό, που διευθετεί υλικά με επιστημονικό και αντικειμενικό τρόπο και παράγει έργα τέχνης με την ίδια λογική, όπως, δηλαδή, παράγεται οποιοδήποτε άλλο κατασκευασμένο αντικείμενο.Η πολύ σημαντική αυτή έκθεση παρουσιάζει την τέχνη που πυροδοτήθηκε από την εξέλιξη της Επιστήμης, της Τεχνολογίας, από την έκρηξη της βιομηχανικής ανάπτυξης και που είχε αναφορά στην κατάκτηση του Διαστήματος από τον τότε άνθρωπο... Τον άνθρωπο που άνοιγε τα φτερά του για την οικοδόμηση μιας νέας κοινωνίας, που έβαζε την επιστήμη και την πρόοδο, τη βιομηχανική ανάπτυξη και την τεχνολογία στην υπηρεσία της κοινωνίας, που αγωνιζόταν για την απελευθέρωση από τις αλυσίδες της καταπίεσης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής: Του εργατικού σοβιετικού κράτους.
«Οι καλλιτέχνες της "Ρώσικης Πρωτοπορίας" - σημειώνει η πρόεδρος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών, ζωγράφος - χαράκτρια Εύα Μελά - ταύτισαν σε μεγάλο βαθμό την επιστημονική εξέλιξη και τις τεχνολογικές ανακαλύψεις με την Επανάσταση, την οποία και ποικιλόμορφα οι περισσότεροι υποστήριξαν. Μέσα σε ένα δυναμικό ρεύμα μανιφέστων, διακηρύξεων, ιδεολογικών αντιπαραθέσεων και πρωτόγνωρων καλλιτεχνικών δράσεων, είδαν μέσα στη βιομηχανική ανάπτυξη και την επαναστατική διαδικασία τη δική τους απελευθέρωση, απελευθέρωση από τη "συντηρητική" τέχνη του καταπιεστικού παρελθόντος, απελευθέρωση από τα παλιά και τα καθιερωμένα στη λειτουργία της τέχνης μέσα στην κοινωνία. Εβαλαν στην καλλιτεχνική δράση τους το αίτημα της σύνδεσης της τέχνης με την επιστήμη και την τεχνολογία, το αίτημα της επικοινωνίας της τέχνης με τις μεγάλες λαϊκές μάζες, τη συμμετοχή των ίδιων των λαϊκών μαζών στις καλλιτεχνικές δράσεις. Επηρέασαν την εξέλιξη της τέχνης παντού».
Η «Ρωσική Πρωτοπορία», και μέσα σε αυτήν το κομμάτι της που αναφέρεται στην αγωνία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη σχέση του ανθρώπου με το Σύμπαν, γεννήθηκε μέσα στην κοσμογονία που έφερναν οι πολιτικοοικονομικές εξελίξεις των αρχών του 20ού αιώνα: Η βιομηχανική επανάσταση και οι τεράστιες επιστημονικές ανακαλύψεις στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος και τα συντρίμμια που άφησε σε ανθρώπινες και υλικές καταστροφές και σε εδαφικές ανακατατάξεις, καθώς και οι ιδέες που έφεραν τα πάνω κάτω στις παραγωγικές σχέσεις: Η μεγάλη Οχτωβριανή Επανάσταση που έφερε στο προσκήνιο της πολιτικής και της κρατικής διοίκησης το δημιουργό του κοινωνικού πλούτου, την εργατική τάξη... Οπως προκύπτει από τη μελέτη των ίδιων των κειμένων των καλλιτεχνών από όλες τις μορφές τέχνης - ποιητές, κινηματογραφιστές, ζωγράφοι, αρχιτέκτονες - η νέα εποχή έφερε μπροστά στους καλλιτέχνες το αίτημα να ανταποκριθούν στον κοινωνικό τους ρόλο και να μετουσιώσουν καλλιτεχνικά τα αιτήματα και τα συμφέροντα των λαϊκών μαζών. Με την οξυμένη αισθαντικότητά τους οι καλλιτέχνες - αναμειγμένη με κάθε είδους ιδεαλιστικές προσεγγίσεις διαφόρων αποχρώσεων που κουβαλούσαν από το παρελθόν τους - αισθάνθηκαν το νέο, τις ανατροπές που έφερνε η εργατική επανάσταση.

Ολη η τέχνη στο λαό

«Για να κατανοήσουμε τη Ρώσικη Πρωτοπορία - επισημαίνει η Εύα Μελά - θα πρέπει να αναλογισθούμε την τεράστια ανάπτυξη της βιομηχανίας με τις τεχνολογικές και επιστημονικές ανακαλύψεις που τη συνοδεύουν: Τη συγκέντρωση της παραγωγής σε γιγάντιες επιχειρήσεις, την αντικατάσταση του ελεύθερου ανταγωνισμού των ανεξάρτητων εργοστασιαρχών με τον μονοπωλιακό ανταγωνισμό, τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Την αστικοποίηση, τη μαζική εγκατάσταση του πληθυσμού στις μεγάλες πόλεις και την κοινωνικοποίηση της εργασίας, τους γρήγορους ρυθμούς της ζωής που έφεραν ο εξηλεκτρισμός, οι νέες μηχανές, τα αυτοκίνητα, τα αεροπλάνα, τα υποβρύχια, οι ουρανοξύστες, οι νέες επιστημονικές ανακαλύψεις. Ολα αυτά τα νέα γύρευαν την έκφρασή τους στην τέχνη. Οι περισσότεροι εκπρόσωποι της ρώσικης διανόησης αντιμετώπισαν εχθρικά την έλευση της Επανάστασης. Αυτοί που γρήγορα ξεπέρασαν τους αρχικούς τους δισταγμούς και αγκάλιασαν ζεστά και με πάθος τη νέα εξουσία ήταν οι καλλιτέχνες της Πρωτοπορίας. Οι καλλιτέχνες αυτοί έβλεπαν στις διακηρύξεις της Επανάστασης μεγάλες ομοιότητες με τα καλλιτεχνικά τους πιστεύω, όπως τη ρήξη με το εκμεταλλευτικό παρελθόν και το άλμα σε ένα μέλλον κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση αλλά και κυριαρχίας του γενικότερα πάνω στη ζωή. Εβλεπαν στην Επανάσταση τη μοναδική ευκαιρία να βγουν από το περιθώριο, και να απευθυνθούν σε ένα τεράστιο κοινό, που προσπαθούσε - που η Επανάσταση του έδινε την ελπίδα αλλά και τη δυνατότητα - να χορτάσει μια έλλειψη αιώνων για την τέχνη και για τη γνώση».
«Από σήμερα, μαζί με την κατάλυση του τσαρικού καθεστώτος, καταργείται η ύπαρξη της τέχνης στις αποθήκες και τα ντοκ του ανθρώπινου πνεύματος... Οι πίνακες να απλωθούν από σπίτι σε σπίτι, πάνω από τους δρόμους και τις πλατείες, σαν ουράνια τόξα από πολύτιμους λίθους, για να χαροποιούν και να εξευγενίζουν το βλέμμα του διαβάτη... Ολη η τέχνη στο λαό!» γράφει ο Μαγιακόφσκι το 1917 στο «ψήφισμα αρ. 1 για τον εκδημοκρατισμό των τεχνών».
Κι αυτό πρόσφερε η Επανάσταση στους καλλιτέχνες: Το ότι η τέχνη έφυγε από τις κλειστές συλλογές - από την ιδιωτική ιδιοκτησία των αριστοκρατών και των πλουσίων - και έγινε λαϊκή περιουσία. Αυτό έδωσε μια τεράστια δύναμη ανάπτυξης για την απελευθέρωση της τέχνης. Δόθηκαν από το νεαρό σοβιετικό κράτος όλες εκείνες οι αναγκαίες υποδομές για την καλλιτεχνική δημιουργία και για την επικοινωνία με το λαό, εργοστάσια και εργάτες έγιναν αναφορά της τέχνης, χιλιάδες εργαζόμενοι έγιναν κοινωνοί της, όχι ως θεατές αλλά και ως συμμέτοχοι, ως συνεργάτες για να δημιουργηθούν τα νέα έργα. Η σοσιαλιστική εξουσία απελευθέρωσε τεράστιες δυνάμεις για την τέχνη. Οι καλλιτέχνες της Πρωτοπορίας εντάχθηκαν ακούραστα και με πάθος σε μια τεράστια εκστρατεία προπαγάνδας υπέρ της νέας εξουσίας, παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες και την ανέχεια. «Οργώνουν» την επαρχία με τα τρένα άγκιτ - προπ (αγκιτάτσιας και προπαγάνδας) ζωγραφισμένα με συνθήματα, ποιήματα και ζωγραφιές και φορτωμένα με βιβλία και μπροσούρες, οργανώνουν συγκεντρώσεις και προβολές επικαίρων κινηματογραφημένων από τους ίδιους, σε έναν κόσμο που ποτέ του δεν είχε δει κινηματογράφο.
«Βέβαια, μέσα στη Ρώσικη Πρωτοπορία - σημειώνει η Εύα Μελά - υπήρχαν πολλών ειδών ιδεολογικές και αισθητικές συγκρούσεις. Από τον ιδεαλισμό και τη μεταφυσική σκέψη που διακατείχε πολλούς από τους εκπροσώπους της, τις θετικιστικές θεωρίες που κυριαρχούσαν σε ένα καλλιτεχνικό περίγυρο στη Δύση, έως τον ματεριαλισμό και τη λεγόμενη παραγωγική τέχνη, την ενασχόληση κυρίως με την προπαγάνδα και την κατασκευή χρηστικών αντικειμένων, θεωρίες που έφθασαν κάποιες φορές να αμφισβητήσουν και αυτήν ακόμα την πολιτιστική κληρονομιά και την ίδια τη φύση της καλλιτεχνικής δημιουργίας στο όνομα της χρηστικότητας. Βέβαια, ερχόμενοι οι καλλιτέχνες αντιμέτωποι με δημιουργικά αδιέξοδα, και ταυτόχρονα με την επίδραση στη συνείδησή τους των σοσιαλιστικών σχέσεων που σταδιακά ωριμάζουν, αλλάζουν στάση αρκετοί από τους ίδιους τους καλλιτέχνες της Πρωτοπορίας, εγκαταλείπουν τις απολυτότητες απέναντι στην τέχνη και την πολιτιστική κληρονομιά».

Νέες προκλήσεις για τον καλλιτέχνη

Η Ρωσική Πρωτοπορία στο σύνολό της, παρά τις αντιφάσεις της, πέτυχε αναμφίβολα τον αρχικό της στόχο: Να σπάσει την παλιά αισθητική του νατουραλισμού και να ανοίξει το δρόμο για μια ανώτερη τέχνη, πολύ πιο βαθιά και αληθινή...

«Οι στιγμές που ζούμε - επισημαίνει η Εύα Μελά - είναι εξίσου με τότε στο μεταίχμιο δύο αιώνων, στο μεταίχμιο δύο πολιτισμών που συγκρούονται... Στον πολιτισμό που ζούμε κυριαρχούν η φτώχεια και η ανεργία, η αβεβαιότητα για την επιβίωση από τη μια μεριά και από την άλλη ο τεράστιος πλούτος που παράγεται από τους πολλούς και που τον καρπώνονται ελάχιστοι. Η κρίση του καπιταλιστικού συστήματος φέρνει μεγάλες αλλαγές σε κοινωνικό επίπεδο. Προμηνύονται κοσμογονικές αλλαγές και ανακατατάξεις. Ο παλιός κόσμος έχει σαπίσει και αυτό βάζει μπροστά στην τέχνη και τους καλλιτέχνες νέες προκλήσεις. Τα τελευταία χρόνια, ο καλλιτέχνης περιθωριοποιείται μέσα σε ένα περιβάλλον που η τέχνη αντιμετωπίζεται σαν εμπόρευμα, όπου η Παιδεία και οι βασικές κοινωνικές ανάγκες έχουν εμπορευματοποιηθεί. Και αυτό αλλοιώνει βαθιά την πραγματική κοινωνική τους λειτουργία. Η "αγορά" αφαιρεί από τον καλλιτέχνη τον έλεγχο πάνω στο έργο του, αλλοιώνει την τέχνη και παρεμβαίνει καταστροφικά στο ρόλο του. Σήμερα ο καλλιτέχνης, όπως και όλοι οι εργαζόμενοι, στερείται βασικών προϋποθέσεων καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπως είναι η Παιδεία, η Ασφάλιση, το δικαίωμα στην Υγεία, στην εργασία, στην πλατιά επικοινωνία με το λαό. Στερείται τη δυνατότητα με το έργο του να προσφέρει εκεί που η κοινωνία, οι εργαζόμενοι έχουν ανάγκη, να παίξει τον κοινωνικό του ρόλο. Μα πάνω από όλα στερείται ο καλλιτέχνης τον πραγματικό έλεγχο πάνω στο έργο του μιας και είναι καταδικασμένος από το σύστημα να εγκλωβίζεται, για να επιβιώνει, στο παιγνίδι της αγοράς. Αυτονόητες έννοιες, όπως η αισθητική διαμόρφωση του περιβάλλοντος, η αισθητική αναβάθμιση της καθημερινής ζωής, η αισθητική αγωγή του κοινού, του κάθε ανθρώπου, είναι σήμερα υπό την κηδεμονία της "αγοράς" και των σχέσεων που αυτή διαμορφώνει».
Την ευθύνη της επιλογής των έργων έχει το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΚΜΣΤ) στη Θεσσαλονίκη και τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και την επιμέλεια της έκθεσης η ιστορικός Τέχνης Μαρία Τσαντσάνογλου. Τα έργα ανήκουν στη Συλλογή Κωστάκη του ΚΜΣΤ, ενώ 8 έργα προέρχονται από την ιδιωτική συλλογή της Αλίκης Κωστάκη. Η έκθεση πλαισιώνεται με δίγλωσση έκδοση - λεύκωμα, αλλά και με διημερίδα - συμπόσιο που πραγματοποιήθηκε αρχές Νοέμβρη, με θέμα «Τέχνη - Επιστήμη - Σύμπαν», που έθεσε ερωτήματα για παραπέρα αναζητήσεις και μελέτη. Στόχος ήταν να προσεγγιστεί μέσα από δημόσιο διάλογο το ερώτημα: Συμμετέχει η Τέχνη ενεργά στις φιλοσοφικές και επιστημονικές αναζητήσεις για τη θέση του ανθρώπου μέσα στο Σύμπαν και προς αυτό, και πώς;
«Αντλώντας από το παράδειγμα κοινωνικοποίησης της καλλιτεχνικής εργασίας από τους καλλιτέχνες της Ρώσικης Πρωτοπορίας - σημειώνει, τέλος, η Εύα Μελά - αγωνιζόμαστε να δημιουργηθούν εκείνες οι δομές και οι προϋποθέσεις ώστε να διασώζεται, να αναδεικνύεται και να προβάλλεται η καλλιτεχνική δημιουργία και όχι να αφήνεται στο τυχαίο. Η τέχνη πρέπει να είναι περιουσία του λαού, είναι κοινωνικό αγαθό... Σαν τέτοια θα πρέπει να της παρέχονται οι προϋποθέσεις για την ανάπτυξη και την επικοινωνία με την κοινωνία. Θα πρέπει να υπάρξει σε δημόσιο κοινωνικό επίπεδο η φροντίδα και ο συλλογικός έλεγχος για την παραγωγή και διακίνησή της. Το ΕΕΤΕ μέσα από συμπόσια και συνέδρια έχει επεξεργασθεί προτάσεις σε αυτή την προοπτική, που οι σημερινοί καιροί φέρνουν στο προσκήνιο ως αναγκαιότητα να συζητηθούν».
                                                              

                                                                 Σοφία ΑΔΑΜΙΔΟΥ