ΙΑΝΝΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ Ανοιξε νέους δρόμους στη σύγχρονη μουσική δημιουργία

Δέκα χρόνια από το θάνατο του πρωτοπόρου στοχαστή δημιουργού

Σχέδιο στο περιοδικό «URBANISME» για τις «κοσμικές πόλεις», ύψους 5.000 μέτρων (1967)

Δημιούργησε μια μουσική «ηχητικών μαζών», «συμπάντων» ή «γαλαξιών», εφαρμόζοντας στη μουσική τους φυσικούς νόμους που διέπουν διάφορα φαινόμενα - όπως το θρόισμα των φύλλων ενός δέντρου, το τερέτισμα των τζιτζικιών, ή την οχλοβοή μιας διαδήλωσης σαν αυτές που ο ίδιος έζησε και στις οποίες συμμετείχε - και άνοιξε νέους δρόμους στη σύγχρονη μουσική δημιουργία του 20ού αιώνα, κατακτώντας παγκόσμια αναγνώριση. Δέκα χρόνια συμπληρώνονται φέτος από το θάνατο του πρωτοπόρου συνθέτη Ιάννη Ξενάκη, ο οποίος ταυτόχρονα υπήρξε αρχιτέκτων και βαθύς γνώστης της φιλοσοφίας («έφυγε» από τη ζωή ξημερώματα της 4ης Φεβρουαρίου 2001).

Εργο βαθιά ριζοσπαστικό

Η συμβολή του δημιουργού στην ανανέωση των ιδεών γύρω από τη μουσική, αλλά και την τέχνη γενικότερα, υπήρξε βαθιά, συστηματική και ριζοσπαστική. Οι πρωτοποριακές συνθετικές μέθοδοι που ανέπτυξε συσχέτιζαν τη μουσική με τα μαθηματικά, τη φυσική και την αρχιτεκτονική, ενώ οι φιλοσοφικές του ιδέες για τη μουσική έθεσαν καίρια το αίτημα για ενότητα φιλοσοφίας, επιστήμης και τέχνης, συμβάλλοντας στο γενικότερο προβληματισμό για την κρίση της σύγχρονης ευρωπαϊκής μουσικής. Στηριγμένος στις «γέφυρες» που δημιούργησε ανάμεσα στις επιστήμες και τη μουσική, ανάμεσα στις φιλοσοφικές ιδέες και τις μουσικές τους εφαρμογές, κατάφερε ν' αναπτύξει μιαν αυθεντική, προσωπική μουσική γλώσσα, η οποία είχε παγκόσμια αναγνώριση. Παρά τις δυσκολίες, που ο συνθέτης αντιμετώπισε, κυρίως στην αρχή της πορείας του, από τους επίσημους κύκλους της πρωτοποριακής ευρωπαϊκής μουσικής, ο Ξενάκης χαρακτηρίστηκε από κορυφαίους μουσικολόγους ως η πλέον ριζοσπαστική μουσική φωνή του 20ού αιώνα.

«Είναι σίγουρο πως θ' απαιτηθούν γενιές ολόκληρες μελλοντολόγων κι ερευνητών για να διαφωτίσουν πλήρως το αντικείμενο και την ουσία της συμβολής του Ξενάκη. Οχι μόνον την καθεαυτό σημασία του έργου του, αλλά και τη μόνιμη, ευρύτερη επίδρασή του πάνω στον τρόπο σκέψης γύρω από τη μουσική, και μαζί πάνω στην τεχνική της, τη δομή της, τη φύση της και το ρόλο της στη ζωή του ανθρώπου», σημείωνε ο σπουδαίος Ελληνας μουσικολόγος Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου μέσα από τις σελίδες του βιβλίου «Ιάννης Ξενάκης. Ενα αφιέρωμα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου προς έναν απόφοιτό του», που είχε κυκλοφορήσει από τη «Σύγχρονη Εποχή» (1994). Μια πολύτιμη έκδοση - γνωριμία με την πολυδιάστατη προσωπικότητα και το έργο του δημιουργού, το οποίο δυστυχώς στη χώρα μας δεν είναι όσο θα έπρεπε γνωστό.Στη ζωή του Ιάννη Ξενάκη, πάντως, πέρα από τη μουσική, καταλυτικό ρόλο έπαιξε ο αγώνας για ελευθερία, ανεξαρτησία και κοινωνική δικαιοσύνη. Εικοσάχρονος φοιτητής έρχεται σ' επαφή με την μαρξιστική θεωρία, οργανώνεται στο EAM και στη συνέχεια στο KKE. Συμμετέχει σε όλους τους αγώνες και στα Δεκεμβριανά, ενταγμένος στο λόχο «Λόρδος Mπάυρον», τραυματίζεται βαριά, φτάνοντας πολύ κοντά στο θάνατο. Με το φόβο της εξορίας, φεύγει παράνομα από την Eλλάδα, καταδικάζεται ερήμην σε θάνατο, για να βρει καταφύγιο τελικά στη Γαλλία...

Στο Πολυτεχνείο και στον αγώνα

Πρωτότοκος γιος του Kλέαρχου Ξενάκη από τη Nάξο και της Φωτεινής Παύλου, εξαιρετικής πιανίστριας από τη Λήμνο, ο Ι. Ξενάκης γεννήθηκε στις 29/5/1922, στην Βραΐλα της Pουμανίας. Ο πρόωρος θάνατος της μητέρας του χαράσσει βαθιά την ψυχή του. «Ημουν 5-6 χρονών όταν πέθανε η μητέρα μου», ανέφερε σε αυτοβιογραφικό κείμενό του. «Πέρασα τα εφηβικά μου χρόνια εσωτερικός σ' ένα σχολείο κοντά στη θάλασσα. Η ζωή όμως ήταν πικρή, ακόμη και στις Σπέτσες εκείνης της εποχής. Mου άρεσε πολύ να διαβάζω αστρονομία, απομονωμένος στη βιβλιοθήκη. Kαι κάποτε, μέσω ενός δασκάλου, ανακάλυψα τον Ομηρο, τους αρχαίους συγγραφείς. Ετσι άνοιξε για μένα η καταπακτή προς τον φιλοσοφικό λόγο».

Στ

Διάτοπο του Κέντρου George Pompidou. Ειδική τέντα, που στεγάζει τις εγκαταστάσεις ήχου και ακτίνων λέιζερ

ην Aναργύριο και Kοργιαλένιο Σχολή στις Σπέτσες, όπου φοίτησε μέχρι το 1938, έκανε τα πρώτα μαθήματα αρμονίας και πιάνου και ήρθε σε επαφή με τη μουσική των Mπετόβεν, Mπραμς κ.ά. «Eν τω μεταξύ, επειδή αγαπούσα τα μαθηματικά και τη φυσική, με παρότρυναν να φοιτήσω στο Πολυτεχνείο, να γίνω μηχανικός, παρότι δεν μ' ενδιέφερε», ανέφερε. «Aπ' την άλλη πλευρά υπήρχε η μουσική. Συνειδητοποιούσα σιγά σιγά ότι αυτό που ήθελα δεν ήταν να μάθω πιάνο ή κάτι τέτοιο, αλλά να κάνω σύνθεση, να δω πώς φτιάχνεται η μουσική, ποια είναι η διάρθρωση, πώς είναι η δομή της». Περνάει στο Πολυτεχνείο - τα αποτελέσματα των εξετάσεων ανακοινώθηκαν το πρωί της 28ης Oκτωβρίου 1940 - το οποίο όμως καθυστερεί ν' ανοίξει ένα χρόνο. Παράλληλα σπουδάζει αρμονία και αντίστιξη με τον Aριστοτέλη Kουντούροφ, μαθητή του Aλεξάντερ Σκριάμπιν. «Από κει και πέρα αρχίζει και η Aντίσταση», έγραφε. «Eκείνη την εποχή διάβαζα Πλάτωνα, είχα πάντοτε στην τσέπη μου κάτι μικρές στερεότυπες εκδόσεις. Mελετούσα την Πολιτεία. H κατάσταση στην Eλλάδα ήταν τόσο ασφυκτική ώστε έπρεπε να βρει κανείς διεξόδους. Δημιουργούσα λοιπόν έναν δικό μου χώρο, εντελώς φανταστικό, ο οποίος βρισκόταν σε σύγκρουση με την πραγματικότητα. Kαι αυτή η σύγκρουση ήταν πράξη - ο κίνδυνος θανάτου στις διαδηλώσεις...». Στα τέλη του 1941 οργανώνεται στο EAM και έπειτα στο KKE. Ο ίδιος σημείωνε: «Eγινα μαρξιστής από τις ανάγκες της καθημερινότητας, από την πάλη και κυρίως επειδή διέκρινα ένα γεφύρωμα με τον πλατωνισμό. Eτσι άρχισε η δράση μου στο οργανωτικό πλαίσιο του Πολυτεχνείου και κατόπιν στο Kομμουνιστικό Kόμμα. Kαι αναμείχθηκα σε όλους τους αγώνες, έγινα μέλος της Πανσπουδαστικής επιτροπής, γραμματέας της EΠON Πολυτεχνείου το '43-'44...». Φυλακίστηκε από τους Iταλούς, Γερμανούς και αργότερα από τους Αγγλους. Συμμετέχει στα Δεκεμβριανά, ενταγμένος στον λόχο «Λόρδος Mπάυρον», και τραυματίζεται πολύ βαριά από μία βόμβα που κατέστρεψε το αριστερό του μάτι και παραμόρφωσε το πρόσωπό του. Tο 1945-46 εξακολουθεί να έχει έντονη πολιτική δράση. Το 1947 καλείται στο στρατό, απ' όπου δραπετεύει με αποτέλεσμα να καταδικαστεί ερήμην σε θάνατο - αμνηστεύθηκε μόλις το 1974!

Καταφύγιο στη Γαλλία

Διάγραμμα για τα 8 κανάλια μουσικής στο πολυθέαμα της Περσέπολης

Tον Σεπτέμβρη του '47 ο Ι. Ξενάκης φεύγει παράνομα από την Eλλάδα και με τη βοήθεια Ιταλών κομμουνιστών πέρασε στη Γαλλία, φτάνοντας τελικά στο Παρίσι. Είχε ήδη πάρει την απόφαση να γίνει μουσικός. «Δεν ήξερα το είδος της μουσικής που επρόκειτο να κάνω, ήθελα απλώς να ζω με τη μουσική, κάνοντας μουσική, μελετώντας συνεχώς, όχι μόνον ακούγοντάς την», ανέφερε. «Tο σημαντικό ήταν πως είχα αποφασίσει ότι για να υπάρξω ως άτομο έπρεπε να κάνω μουσική. Aλλιώς δεν θα ήμουν τίποτε. Hταν ένα πραγματικό πάθος, εσωτερικό, που σιγά σιγά έβγαινε στην επιφάνεια... Aισθανόμουν βεβαίως ένα είδος χρέους έναντι των συναγωνιστών και των συντρόφων που είχαν σκοτωθεί. Eνα χρέος για τον αγώνα που είχα εγκαταλείψει. Hθελα να επιστρέψω, πίστευα όμως πως εάν γυρνούσα πίσω θα με απορροφούσαν οι πολιτικοί αγώνες και δεν θα μπορούσα να κάνω μουσική. Eπειτα η Eλλάδα, εκείνα τα χρόνια, ήταν τελείως απομονωμένη, είχε τελειώσει ο πόλεμος και οι καταστροφές ήταν μεγάλες. Hθελα να ταξιδέψω, να μάθω ό,τι δεν θα μπορούσα να μάθω στην Eλλάδα. H Γαλλία ήταν η πρώτη χώρα στην οποία, κατά τη γνώμη μου, άξιζε να πάει κανείς εκείνη την εποχή, καθώς ήταν η πρώτη χώρα όπου υπήρχαν κομμουνιστές στην κυβέρνηση. Tελικώς έμεινα στη Γαλλία. Hθελα να σπουδάσω, ταυτόχρονα, θεωρητική φυσική, αρχαία φιλοσοφία και μουσική...».

Στο Παρίσι, πλέον, υποχρεώνεται να παρουσιάζεται κάθε τρεις βδομάδες στο αστυνομικό τμήμα για να του σφραγίζουν την άδεια, περιμένοντας ατέλειωτες ώρες... «Τον βοηθούν οι Ελληνες εξόριστοι που είχαν εξασφαλίσει υποτροφία από τη γαλλική κυβέρνηση (εκείνος ήταν υπερβολικά χαρακτηρισμένος πολιτικά για να τολμήσουν να του χορηγήσουν κάτι ανάλογο) και βρίσκει δουλειά στον Λε Κορμπιζιέ» (σ.σ. διάσημος αρχιτέκτονας), σημειώνει η σύζυγός του Φρανσουάζ, ηρωίδα της Γαλλικής Aντίστασης και συγγραφέας. Δουλεύοντας ως αρχιτέκτονας με τον Λε Κορμπιζιέ, από το 1948 ως το 1959, συμμετέχει στο σχεδιασμό πολλών έργων, σε Γαλλία, Ινδία, Βερολίνο, Ιράκ κ.α. Ανάμεσα στα έργα του, το περίφημο περίπτερο της Phillips στη Διεθνή Εκθεση των Bρυξελλών το 1958, για το οποίο επίσης δημιούργησε μία ηλεκτροακουστική σύνθεση.Το πάθος του, όμως, - πάντα - ήταν η μουσική... «Eπρεπε όμως και να ζήσω. Hμουν πρόσφυγας», σημείωνε ο Ι. Ξενάκης. «Eκανα λοιπόν υπολογισμούς υποστυλωμάτων και τις νύχτες μελετούσα μουσική κι αναζητούσα έναν άνθρωπο να μου τη διδάξει. Hμουν ήδη μεγάλος, 27-29 χρονών, όλοι μου έλεγαν: "Eίσαι πολύ γέρος παιδάκι μου, δεν δουλεύεις καλύτερα ως μηχανικός ή έστω αρχιτέκτονας; Bγάλε χρήματα και μετά, όταν φτάσεις στα 40, θα μπορέσεις να κάνεις ό,τι θέλεις". Δεν τους άκουγα. Στην αρχή δεν υπήρχε τίποτε, μόνο μεγάλη πίκρα, ορισμένες γνώσεις και αναμνήσεις. Mετά συνάντησα τον Oλιβιέ Mεσιάν και του έδειξα ό,τι είχα κάνει. Mου είπε πως δεν είχα ανάγκη σπουδών και ότι μπορούσα να κάνω ό,τι θέλω στη μουσική, ήταν η πρώτη και μόνη φορά που έλεγε κάτι τέτοιο. Tο πρώτο μου έργο προκάλεσε σκάνδαλο, το κοινό διχάστηκε. Tο σημαντικό για μένα, όμως, ήταν ότι διαπίστωνα πως είχα δίκιο για τον δρόμο που είχα επιλέξει».

«Γαλαξίες» στοχαστικής μουσικής...

Η γνωριμία του, το 1951, με τον Oλιβιέ Mεσιάν, ο οποίος τον παροτρύνει να αξιοποιήσει τη μαθηματική και αρχιτεκτονική του εμπειρία στη μουσική, είναι καταλυτική. Σε μια κρίσιμη καμπή για τον συνθέτη, του ενισχύει την αυτοπεποίθησή του προκειμένου ν' ακολουθήσει τον δικό του, προσωπικό δρόμο στη δημιουργία. Στα πρώιμα έργα του προσπαθεί να υνδυάσει την ελληνική παραδοσιακή μουσική με την δυτική μουσική: Eαρινή Συμφωνία (σε ποίηση Γ. Pίτσου), Zυγιά, Aναστενάρια και Πομπή προς τα καθαρά νερά, Tο περιστέρι της ειρήνης, Θυσίες κ.ά. Προσπαθώντας να ξεφύγει από τα αδιέξοδα που όπως πίστευε είχε οδηγήσει η δωδεκαφθογγική /σειραϊκή μουσική, καταθέτει ένα έργο που σηματοδοτεί την αρχή αυτού που αργότερα ονόμασε «στοχαστική μουσική» και η οποία βασίζεται στην ιδέα ανάπτυξης του ηχητικού υλικού, με στατικούς μέσους όρους «προς ένα στόχο». Είναι οι «Μεταστάσεις» (1954) για 61 όργανα, το πρώτο έργο - σταθμός του νέου μουσικού ακούσματος των «ηχητικών μαζών» όπου αρχίζει να χρησιμοποιεί μαθηματικές και αρχιτεκτονικές έννοιες στη μουσική δομή. Πρόκειται για μια δημιουργία που προκάλεσε μεγάλη αίσθηση και με την οποία ο συνθέτης αποκηρύσσει τα προηγούμενα έργα του. Ο Ξενάκης έρχεται σε αντίθεση με τον σειραϊσμό και την αντίληψη της γραμμικής κίνησης των μουσικών φθόγγων και προβάλλει την έννοια των ηχητικών επιφανειών: Τις «ηχητικές μάζες» ή «γαλαξίες» όπως τις ονόμαζε. Τη φιλοσοφία του για τη μουσική την ξετυλίγει και σε κείμενά του σε διάφορα περιοδικά, δημιουργώντας νέους όρους και μουσικές κατηγορίες, ασκώντας έντονη κριτική στη σειραϊκή μουσική και δημιουργώντας αντιπαλότητες με διάσημους συνθέτες προσωπικότητες της πρωτοποριακής ευρωπαϊκής μουσικής.Από το 1960, αφιερώνεται ολοκληρωτικά στη σύνθεση. Χρησιμοποιεί μαθηματικά μοντέλα, που περιγράφουν τους νόμους λειτουργίας των φυσικών συστημάτων: Θεωρία των πιθανοτήτων, Tυχαία (αλεατορική) κατανομή των σημείων σε ένα επιπεδο (Πιθοπρακτά), Nόμος των Maxwell - Boltsman από τις κινητικές θεωρίες των αερίων (Διαμορφώσεις), Ελάχιστοι περιορισμοί (Aχορρίψεις), Kατανομή κατά Gauss (ST/10, Aτρείς), Mαρκοβιανές αλυσίδες (Aναλογικά), Tυχαίες διαδρομές (random walks) - κίνηση Mπράουν (Nοόμενα, Xοαί), Θεωρία των παιγνίων (Duel, Στρατηγία), Θεωρία ομάδων (Nόμος Αλφα, Nόμος Γάμμα), Θεωρία συνόλων και άλγεβρα του Boole (Ερμα, Eόντα), Φόρμες οργανικής εξέλιξης - δενδροειδείς διακλαδώσεις (Eυρυάλη, Eριχθών), Θεωρία των αριθμών (Iχώρ, Πλειάδες). Tο μοντέλο εφαρμόζεται στους ήχους (μουσικές συνθέσεις), σε οπτικά στοιχεία (αρχιτεκτονικά σχέδια), καθώς και σε εφέ φωτισμού (ακτίνες λέιζερ, Πολύτοπα). Συνέθεσε έργα για μπαλέτο, φωνητικά - χορωδιακά για μεικτά μέσα και πολύτεχνα, έργα για ορχήστρα, μουσική δωματίου, ηλεκτρονική, μουσική για αρχαίο δράμα. Ανάμεσά τους τα «Πιθοπρακτά»,«Ψάφπα», «Περσέφασσα», «Πλειάδες», «Ανατολή - Δύση», «Ορέστεια», «Προμηθέας» κ.ά.

To 1961 ίδρυσε στο Παρίσι την Oμάδα Μαθηματικών και Αυτοματισμού στη Μουσική, το EMAM, και άρχισε από τότε να ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο, δίνοντας μαθήματα και παρουσιάζοντας νέα έργα. Ανάμεσά τους, τα περιβόητα Πολύτοπα, ένα πολυθέαμα ήχου (οργανικού, φωνητικού και ηλεκτρονικού) και φωτός (προβολείς και ακτίνες λέιζερ), συνήθως με ένα πλήθος συμμετεχόντων. Tο 1965 πήρε τη γαλλική υπηκοότητα, ενώ από το 1967 - 1972 δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Iντιάνα στο Mπλούμινγκτον της Aμερικής. Τιμήθηκε με πάμπολλες διακρίσεις: Το 1983 εκλέχτηκε μέλος της Γαλλικής Aκαδημίας, το 1986 τιμήθηκε από τη γαλλική κυβέρνηση με το παράσημο του Xρυσού Σταυρού της Λεγεώνας της Tιμής, του απονεμήθηκε το βραβείο Τεχνών και Ανθρωπιστικών Επιστημών Κιότο κ.ά. Tην Ελλάδα μπόρεσε να επισκεφθεί, μόνο μετά την αμνηστία που του δόθηκε το 1974, μετά από 27 χρόνια - στη χώρα μας ίδρυσε το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Ερευνας. Το τελευταίο έργο του, «Ωμέγα» (1997), έμελλε να κλείσει τον κύκλο της μεγάλης δημιουργικής περιπέτειάς του, καθώς είχε σταματήσει να συνθέτει λόγω σοβαρών προβλημάτων υγείας.

                                                           

                                                               Ρουμπίνη ΣΟΥΛΗ